Η προσαρμογή των παιδιών στο διαζύγιο

Ποικίλοι κοινωνικοί, οικογενειακοί και ατομικοί παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο στην επίδραση του διαζυγίου στα παιδιά και στη μετέπειτα προσαρμογή τους. 

Ωστόσο, δεν υπάρχουν συγκεκριμένες επιπτώσεις που μπορούν να θεωρηθούν αναπόφευκτο αποτέλεσμα του χωρισμού των γονέων στα παιδιά. Έχει διαπιστωθεί ότι το διαζύγιο δεν συνεπάγεται απαραίτητα αρνητικές ψυχολογικές επιδράσεις στα παιδιά.

Η διαβίωση και έκθεση κατά την παιδική και την εφηβική ηλικία σε περιβάλλον με συνεχείς συγκρούσεις και εχθρότητα για μεγάλα χρονικά διαστήματα πριν και μετά τον χωρισμό, έχει μεγαλύτερη συσχέτιση με την εμφάνιση προβλημάτων στα παιδιά από ό,τι το ίδιο το γεγονός του διαζυγίου.

Τα παιδιά που ζούν και με τους δυο γονείς σε έναν δυστυχισμένο γάμο αποτελούν τα θύματα των συγκρούσεων των γονέων.

Τα παιδιά που ζουν σε οικογένειες όπου οι γονείς τους παραμένουν παντρεμένοι, αλλά έχουν συνεχείς έντονες συγκρούσεις και διαφωνίες, εμφανίζουν περισσοτερα προβλήματα ψυχολογικής προσαρμογής και αυτοεκτίμησης από ό,τι τα παιδιά χωρισμένων γονέων ή οικογενειών με μικρές συγκρούσεις.

Αποτελέσματα διαχρονικών ερευνών έχουν δείξει ότι το μεγαλύτερο μέρος των δυσκολιών των παιδιών και των προβλημάτων στην οικογένεια, που θεωρούνται αποτέλεσμα του διαζυγίου, προυπάρχουν του χωρισμού των γονέων.

Παρόλο που οι γονείς πολλές φορές προσπαθούν να κρύψουν τις διαφωνίες τους απο τα παιδιά, τα ίδια συνήθως αντιλαμβάνονται ότι υπάρχουν προβλήματα στις σχέσεις των γονέων τους.

Ακόμη και τα μικρά παιδιά μπορούν να αντιληφθούν τα μη λεκτικά μηνύματα μεταξύ των γονέων τους

• θυμωμένες ματιές,
• έλλειψη σωματικής επαφής και λεκτικής επικοινωνίας) και να αισθανθούν άγχος μέσα στην τεταμένη ατμόσφαιρα του σπιτιού.

Αν και πολλά παιδιά έχουν πιθανότατα συνηθίσει τους συχνούς καβγάδες μεταξύ των γονέων τους, τους οποίους βιώνουν καθημερινά, δεν παραδέχονται ότι υπάρχει κάποιο σημαντικό πρόβλημα μεταξύ τους.

Αυτό οφείλεται εν μέρει στο ότι,  προσπαθώντας να αντιμετωπίσουν αυτή τη δυσάρεστη κατάσταση «αρνούνται» ότι υπάρχουν δυσκολίες, και εν μέρει στο ότι η κατάσταση αυτή είναι η «φυσιολογική» καθημερινότητα για τα παιδιά αυτά, γιατί απλώς δεν έχουν γνωρίσει κάτι διαφορετικό.

Συνεπώς, τα παιδιά συνήθως εκπλήσσονται όταν μαθαίνουν και οι γονείς τους θέλουν να ζήσουν χωριστά.

Διαβάστε ακόμη στο PSYCHOLOGY.GR το σχετικό άρθρο: Διαζύγιο γονέων διαμορφώνει τέκνα - Η επίδραση του διαζυγίου στα παιδιά

Όλα τα παιδιά εκφράζουν έντονη άρνηση στο χωρισμό των γονέων τους και τρομάζουν για το αβέβαιο δικό τους μέλλον.

Μόνο λίγα παιδιά, στην εφηβική κυρίως ηλικία, επιθυμούν τον χωρισμό και εκφράζουν ανακούφιση, κυρίως σε περιπτώσεις όπου ο γονέας που φεύγει, ο πατέρας συνήθως, εκδηλώνει βάναυση συμπεριφορά και κακοποιεί τα ίδια και τη μητέρα τους.

Παρόλο που σε πολλές μελέτες και έρευνες το διαζύγιο αναφέρεται συνήθως ως η αρχή της μεταβατικής διαδικασίας, ο φυσικός χωρισμός των γονέων αποτελεί μία αρκετά σημαντική και τραυματική εμπειρία για τα παιδιά.

Πολλά παιδιά έχουν πολύ έντονες μνήμες από την ημέρα «που ο μπαμπάς ή η μαμά έφυγε από το σπίτι», ενώ πολλές φορές δεν γνωρίζουν ακριβώς το τέλος της νομικής διαδικασίας και την έκδοση του διαζυγίου. Επίσης, πολλές από τις επακόλουθες αλλαγές στη ζωή της οικογένειας εμφανίζονται μετά τον φυσικό χωρισμό των γονέων.

Επομένως η θεώρηση του φυσικού χωρισμού ως αρχής της μεταβατικής διαδικασίας προσδιορίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια την πορεία των αλλαγών και της προσαρμογής όλων των μελών της οικογένειας.  

Η ηλικία και το αντίστοιχο στάδιο ανάπτυξης των παιδιών αποτελούν καθοριστικό παράγοντα στις άμεσες και βραχυχρόνιες αντιδράσεις τους και στην προσαρμογή τους στον χωρισμό των γονέων τους.

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο: Γιατί ναι στην συνεπιμέλεια

Παιδιά προσχολικής ηλικίας 0-6 χρονών

Η βρεφική και η νηπιακή ηλικία χαρακτηρίζονται από την κατάκτηση βασικών αναπτυξιακών στόχων σε όλους τους τομείς (σωματικός, γνωστικός, γλωσσικός, συναισθηματικός, κοινωνικός) και από την προσπάθεια που κάνει το παιδί να αποκτήσει σταδιακά την αυτονομία του, έχοντας τη συναισθηματική ασφάλεια των σχέσεων με τους γονείς και προχωρώντας στη διαδικασία ταύτισης μαζί τους.

Η ανάπτυξη λοιπόν, των παιδιών σε αυτό το στάδιο βασίζεται στον ιδιαίτερο δεσμό γονέα-παιδιού, οπότε συσχετίζεται στενά με τη συναισθηματική κατάσταση και την ψυχολογική επάρκεια του γονέα και με τη σταθερότητα του περιβάλλοντος.

Έρευνες έχουν δείξει ότι η προσαρμογή των γονέων στο διαζύγιο είναι μια μακροχρόνια διαδικασία που μπορεί να διαρκέσει δύο χρόνια ή περισσότερο και που επηρεάζει σημαντικά την ικανότητα των γονέων να φροντίζουν τα παιδιά και να επικοινωνούν μαζί τους.

Αυτο ισχύει κυρίως για τον γονέα (συνήθως τη μητέρα) που έχει την επιμέλεια των παιδιών κατά την αρχική φάση μετά τον χωρισμό.

Γι'αυτό τον λόγο τα παιδιά προσχολικής ηλικίας είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στις άμεσες επιπτώσεις του διαζυγίου και εκδηλώνουν περισσότερο έντονες και γενικευμένες αντιδράσεις απ´ο,τι τα μεγαλύτερα παιδιά.

Η αντίδραση των παιδιών προσχολικής ηλικίας στον χωρισμό των γονέων εκδηλώνεται συνήθως με ποικίλες συναισθηματικές αντιδράσεις και αλλαγές στη συμπεριφορά τους, οι οποίες ειδικά στα αγόρια διαρκούν περισσότερο.

Ο φόβος, το άγχος, η θλίψη και ο θυμός των παιδιών εκδηλώνονται συνήθως με:

• διαταραχές ύπνου (εφιάλτες),
• παλινδρόμηση στον έλεγχο των σφιγκτήρων (ούρηση, αφόδευση, νυχτερινή ενούρηση),
• διαταραχές στο φαγητό,
• εριστικότητα,
• επιθετικότητα,
• σύγχυση,
• ενοχές,
• αυτοκατηγορίες,
• συναισθηματική εξάρτηση,
• αυξημένες αυτοερωτικές δραστηριότητες. 

Παιδιά σχολικής ηλικίας 6-12 χρονών

Η ανάπτυξη των γνωστικών ικανοτήτων των παιδιών αυτής της ηλικίας διευκολύνει την κατανόηση της συμπεριφοράς, των αντιδράσεων και των συναισθημάτων τόσο των άλλων όσο και του εαυτού τους.

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα παιδιά της ηλικίας αυτής έχουν επίσης την ικανότητα για πληρέστερη ερμηνεία των αντιδράσεων, των συναισθημάτων και των αιτιών που σχετίζονται με τον χωρισμό.

Οι αντιδράσεις των παιδιών σχολικής ηλικίας χαρακτηρίζονται συνήθως από:

• κατάθλιψη,
• απόσυρση,
• θλίψη,
• φόβο,
• άγχος,
• φαντασιώσεις για προσωπική ευθύνη,
• φαντασιώσεις για συμφιλίωση των γονέων,
• θυμό,
• οργή,
• πτώση της σχολικής επίδοσης,
• αλλαγές στη συμπεριφορά στο σχολείο,
• επιθετικότητα,
• αισθήματα απώλειας ή απόρριψης,
• αναζήτηση των αιτιών και εξηγήσεων για το διαζύγιο,
• ντροπή και
• εσωτερικές συγκρούσεις για τη θέση που θα πάρουν υπέρ του ενός ή του άλλου γονέα.

Οι αντιδράσεις των παιδιών αυτής της ηλικίας χαρακτηρίζονται από την έντονη σύγκρουση αισθημάτων θυμού, οργής και "αφοσίωσης" προς τον έναν ή και τους δύο γονείς.

Τα παιδιά σε αυτή την αναπτυξιακή περίοδο είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στις πιθανές "απαιτήσεις" να πάρουν θέση στις διαμάχες υπέρ του ενός ή του άλλου γονέα και να είναι "αφοσιωμένα" αντίστοιχα, προς τον έναν ή τον άλλο γονέα.

Αυτό συμβαίνει γιατί οι γονείς ίσως θεωρούν τα παιδιά αρκετά μεγάλα ώστε να τα έχουν "σύμμαχο" και αρκετά μικρά για να μπορούν να προκαλούν και να ενισχύουν τέτοιες μορφές συμπεριφοράς.

Η σύγκρουση όμως αυτή επιτείνεται και από την ικανότητα των παιδιών να εμπλέκονται πλέον στη δυναμική των σχέσεων της οικογένειας, να επηρεάζουν ενεργητικά και να κατευθύνουν με επιδέξιους τρόπους τις σχέσεις και την επικοινωνία των μελών της οικογένειας μετά τον χωρισμό.

Απο την άλλη μεριά, τα αποτελέσματα των ερευνών έχουν επίσης δείξει τα εξής: τα παιδια πρώτης σχολικής ηλικίας "αμύνονται" προσπαθώντας να παραμείνουν ουδέτερα, "αφοσιωμένα" και στους δύο γονείς, για να διασφαλίσουν την αγάπη τους.

Ενώ τα μεγαλύτερα παιδιά σχολικής ηλικίας θεωρουν τη "συμαχία" τους με τον έναν γονέα -κυρίως τον γονέα που έχει την επιμέλεια- πηγή υποστήριξης και σταθερότητας.

Επιπλέον, τη θεωρούν πηγή άμυνας για την αντιμετώπιση της αβεβαιότητας, της έλλειψης βοήθειας και του άγχους τους, καθώς έχουν την δυνατότητα εκφόρτισης του θυμού τους σε έναν "αποδεκτό" στόχο-τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια. 

Παιδιά εφηβικής ηλικίας 12-17 χρονών

Η εφηβική ηλικία αποτελεί ένα εξελικτικό στάδιο το οποίο χαρακτηρίζεται απο μεγάλες και έντονες αλλαγές σε όλους τους τομείς ανάπτυξης των παιδιών: στον σωματικό, στον γνωστικό, στον κοινωνικό και στον συναισθηματικο τομέα.

Βασικό χαρακτηριστικό της ανάπτυξης στο στάδιο αυτό είναι η διαδικασία σχηματισμού της ταυτότητας των παιδιών, που σχετίζεται με τη βαθμιαία αποσύνδεση τους απο την οικογένεια και την προσπαθειά τους για προοδευτική κατάκτηση της αυτονομίας τους στον συναισθηματικό τομέα, στον τομέα συμπεριφοράς και στον τομέα διαμόρφωσης ηθικών αξιών.

Κατά την αναζήτηση της ανεξαρτησίας και της αυτονομίας τους για τη διαμόρφωση της νέας εικόνας του εαυτού τους, οι έφηβοι χρειάζονται τη σταθερότητα της συναισθηματικής υποστήριξης, της φροντίδας, της αγάπης, της κατανόησης, και της καθοδήγησης των γονέων τους.

Το διαζύγιο των γονέων προκαλεί επιπρόσθετες μεγάλες αλλαγές σε όλους τους τομείς της ζωής των παιδιών και των μελών της οικογένειας και συγχρόνως την απουσία του ενός γονέα και τις συγκούσεις μεταξύ των γονέων.

Ο χωρισμός των γονέων συσχετίζεται με:

• δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις των εφήβων,
• στη διαμόρφωση της ταυτότητας τους και
• στην επίτευξη της αυτονομίας τους,
• καθώς επίσης με θλίψη,
• συναισθήματα ντροπής και αμηχανίας,
• επιθετικές μορφές συμπεριφοράς στο σπίτι και στο σχολείο,
• μείωση της σχολικής επίδοσης,
• αύξηση απουσιών στο σχολείο,
• δυσκολίες συγκέντρωσης,
• συμπτώματα κατάθλιψης και σωματικές ενοχλήσεις,
• αντικοινωνικές μορφές συμπεριφοράς και
• ανησυχία για το μέλλον.

Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα ερευνών έχουν δείξει ότι, αν και οι έφηβοι έχουν την γνωστική ικανότητα για πληρέστερη κατανόηση των λόγων του χωρισμού των γονέων τους, το διαζύγιο είναι γι' αυτούς ένα ιδιαίτερα οδυνηρό και δύσκολο στην αντιμετώπισή του γεγονός.

Αυτο οφείλεται στο ότι οι έφηβοι χρειάζεται να αντιμετωπίσουν, συγχρόνως με τις έντονες αλλαγές σε όλους τους τομείς της ανάπτυξης τους, τις επιπρόσθετες μεγάλες αλλαγές που είναι αποτέλεσμα του χωρισμού των γονέων τους. 

*Το άρθρο αποτελείται από αποσπάσματα από το βιβλίο Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά των Εκδόσεων Πεδίο (Αδειοδοτημένη αναδημοσίευση). Το βιβλίο αυτό αποσκοπεί να καλύψει μέρος του μεγάλου κενού που υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία για την επίδραση του χωρισμού των γονέων στα παιδιά.