Η συμβολή της οικογένειας στην ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών

Ο καθένας από εμάς κάποια στιγμή στη ζωή του έχει βιώσει κάποιο δυσάρεστο γεγονός, το οποίο με τη σειρά του επέφερε κρίση από την οποία προέκυψαν σημαντικές αλλαγές. Αδιαμφισβήτητα, δεν αντιδρούν όλοι με τον ίδιο τρόπο στις αλλαγές. Με την έλευση της κρίσης τα έως τώρα κεκτημένα ανατρέπονται δημιουργώντας συναισθήματα άγχους, φόβου και αβεβαιότητας για το επικείμενο μέλλον. Ωστόσο, για κάποιους η προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα είναι ευκολότερη.

Η σημασία της ψυχικής ανθεκτικότητας

Η λέξη κλειδί στον ορισμό της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι η προσαρμογή. Η ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται ως η διαδικασία προσαρμογής ενόψει αντίξοων συνθηκών, τραυματισμών, τραγωδιών, ατυχημάτων απειλών ή σημαντικών πηγών άγχους, όπως οικογενειακά προβλήματα, σοβαρά προβλήματα υγείας και εργασιακά και οικονομικά προβλήματα. Οι προαναφερθείσες συνθήκες δημιουργούν στον άνθρωπο που τις βιώνει έντονο στρες.

Ωστόσο, η διαδικασία της προσαρμογής σε αυτές ενέχει και το στοιχείο της προσωπικής ανάπτυξης. Τέτοιου είδους καταστάσεις είναι δύσκολες και οδυνηρές, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι απαραίτητα καθορίζουν το αποτέλεσμα.

Ο ρόλος της ανθεκτικότητας έγκειται στον έλεγχο, την τροποποίηση της δύσκολης κατάστασης και την ενίσχυση της προσωπικότητας μέσα από αυτή.

Η ψυχική ανθεκτικότητα συμβάλλει στην αντιμετώπιση των δύσκολων συνθηκών, δίνοντας παράλληλα την ευκαιρία της προσωπικής ανοικοδόμησης και ανάπτυξης (American Psychological Association, 2020). Άμεσα σχετιζόμενοι με τη ψυχική ανθεκτικότητα είναι οι παράγοντες επικινδυνότητας ή απειλητικοί παράγοντες και οι προστατευτικοί παράγοντες. Οι προστατευτικοί παράγοντες λειτουργούν ως αντίβαρο στους παράγοντες επικινδυνότητας.

Σύμφωνα με τους Gano-Phillips & Fincham (1995) όταν οι προστατευτικοί παράγοντες είναι περισσότεροι από τους παράγοντες επικινδυνότητας, όχι σε ποσότητα αλλά σε ποιότητα τότε αναπτύσσεται ψυχική ανθεκτικότητα (Τάνταρος, 2011).

Ο ρόλος της οικογένειας στην καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας

Η οικογένεια αποτελεί ένα σύστημα, το οποίο απαρτίζεται από τα μέλη της. Η αλληλεπίδραση, οι συνδιαλλαγές και η επικοινωνία που αναπτύσσεται μεταξύ τους κρίνονται σημαντικές (Pardeck, 1989). Σύμφωνα με τον Minuchin, όπως κατέγραψε ο Burr το 1970 το στρες που πυροδοτείται είτε από εξωτερικούς (οικονομικούς, επαγγελματικούς κτλ.) είτε από εσωτερικούς (κακοποίηση, παραμέληση, δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης) παράγοντες επηρεάζει το σύστημα της οικογένειας και περισσότερο τα παιδιά.

Επίσης, η οικογενειακή κρίση πυροδοτείται και από μεταβατικά γεγονότα όπως η γέννηση ενός παιδιού ή η απώλεια του ενός γονέα (Pardeck, 1989).

Το γεγονός και το στρες δεν παρουσιάζουν απαραιτήτως αιτιώδη σχέση. Αυτό συμβαίνει καθώς το γεγονός αυτό καθεαυτό δεν ευθύνεται για τη δημιουργία και τη διάχυση του στρες στην οικογένεια. Ο Hill (1949) επισήμανε ότι η διαχείριση της κατάστασης από την οικογένεια αποτελεί εξ’ ολοκλήρου την αιτία για την εμφάνιση και τη διάχυση του στρες σε όλα τα μέλη της.

Αντιμετώπιση δυσκολιών στην οικογένεια

Σημαντικό ρόλο στη διαχείριση μιας δυσμενούς κατάστασης διαδραματίζουν οι διαθέσιμοι πόροι της οικογένειας. Στους οικογενειακούς πόρους, οι οποίοι εν προκειμένω είναι κατά βάση συναισθηματικής φύσεως, συμπεριλαμβάνονται η αλληλεπίδραση και η επικοινωνία μεταξύ των μελών, καθώς και οι πρότεροι τρόποι αντιμετώπισης των δύσκολων καταστάσεων.

Ορισμένες οικογένειες θέτουν υπό έλεγχο την κρίση αντιμετωπίζοντας με επάρκεια το στρεσογόνο γεγονός, ενώ άλλες κινδυνεύουν ακόμη και με κατάρρευση του οικογενειακού συστήματος (Pardeck, 1989).

Επομένως, η διαχείριση της οικογενειακής κρίσης και του στρες που αυτή επιφέρει, επαφίεται στη σχέση και την αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών.

Η ψυχική ανθεκτικότητα των γονέων προλαμβάνει τη διάχυση του άγχους στα παιδιά (Kaplan, 1962).

Επιπτώσεις ανεπιτυχούς αντιμετώπισης δυσκολιών στα παιδιά

Στην περίπτωση που η οικογένεια δεν μπορεί να διαχειριστεί τη δυσμενή κατάσταση που βιώνει οι συνέπειες για τα παιδιά είναι σοβαρές. Το στρες μεταφέρεται στα παιδιά, τα οποία με τη σειρά τους προσπαθούν να αντιμετωπίσουν μια αρκετά δύσκολη κατάσταση, δυσανάλογη με το αναπτυξιακό τους στάδιο και τους συναισθηματικούς πόρους που διαθέτουν.

Το υποσύστημα των  γονέων διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στην αντιμετώπιση μιας οικογενειακής κρίσης. Η αποτελεσματική διαχείριση των προβλημάτων προφυλάσσει τα παιδιά από προβληματισμούς ψυχοσυναισθηματικές και αναπτυξιακές δυσκολίες και αρνητικά συναισθήματα.

Το δεύτερο σημαντικότερο υποσύστημα είναι το γονικό. Οι σύζυγοι πρέπει να συνδράμουν και να υποστηρίζουν τα παιδιά τους, χωρίς όμως να χάσουν την αμοιβαία υποστήριξη που έχουν μεταξύ τους (Minuchin, 1974 όπως αναφέρεται στο άρθρο του Kassop, 1987). Οι γονείς μιμούνται συμπεριφορές από την πατρική τους οικογένεια και το δικό τους υπόβαθρο. (Hansen & L'Abate, 1982).

Η οικογένεια, όπως και το κοινωνικό περιβάλλον συντελούν στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας των παιδιών, αφού αποτελούν εν δυνάμει προστατευτικούς παράγοντες.

Μπορούν βέβαια να μετατραπούν και σε απειλητικούς, αν στα περιβάλλοντα αυτά υφίστανται ανεπίλυτες δυσλειτουργίες, όπως έχει ήδη προαναφερθεί. Οι γονείς που έχουν υψηλές προσδοκίες για τα παιδιά τους, τους παρέχουν κίνητρα και τα παρακινούν σε δραστηριότητες, ενώ παράλληλα θέτουν ασφαλή όρια ώστε να μπορούν να επιτύχουν τους στόχους τους ενισχύουν τη ψυχική τους ανθεκτικότητα (Πετρογιάννης, 2011).

Η ψυχική ανθεκτικότητα οικοδομείται από την παιδική ηλικία. Η συμβολή της οικογένειας στην ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι καθοριστικής σημασίας, καθώς μπορεί να την ενισχύσει ή να αποτελέσει την πηγή άγχους, δημιουργώντας δυσκολίες μη διαχειρίσιμες από τα παιδιά.

Μια οικογένεια, η οποία διαθέτει επαρκείς συναισθηματικούς πόρους και έχει καταφέρει να διαχειρίζεται και να αντιμετωπίζει επαρκώς τις κρίσεις και τις δυσκολίες, ενισχύει τη ψυχική ανθεκτικότητα των παιδιών και συμβάλλει στην ομαλή ανάπτυξή τους.

Πηγές:

1. Πετρογιάννης, Κ., (2011). Η ενδυνάμωση της ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης του παιδιού-ψυχική ανθεκτικότητα στο Τάνταρος, Σ. (επιστ. επιμ.). «Ανθρώπινη Ανάπτυξη & Οικογένεια» Αθήνα: Πεδίο
2. Τάνταρος, Σ (επιστ. επιμ.), (2011). «Ανθρώπινη Ανάπτυξη & Οικογένεια» Αθήνα: Πεδίο
3.Hansen, J, & L’ Abate, L., (1982). “Approaches to Family Therapy” University of Michigan: Macmillan
4. Kaplan, D., (1962). “A Concept of Acute Situational Disorders” Social Work, Volume 7, Issue 2, pages 15–23, doi.org/10.1093/sw/7.2.15 
5. Kassop, M., (1987). “Salvador Minuchin: A Sociological Analysis of His Family Therapy Theory” Clinical Sociology Review, Volume 5, Issue 1 Διαθέσιμο στο: Digitalcommons.wayne.edu 
6. Pardeck, J., (1989). “The Minuchin Family Stress Model: A Guide for Assessing and Treating the Impact of Marital Disruption on Children and Families” International Journal of Adolescence and Youth 1(4), pg. 367-377, doi:10.1080/02673843.1989.9747650 
7. Apa.org.