Οι ψυχικές διαταραχές και η ψυχολογική θεραπεία σε διάφορους πολιτισμούς

Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο τρόπος με τον οποίο εκδηλώνονται πολλές από τις συνηθισμένες διαταραχές αντικατοπτρίζει τον πολιτισμό στον οποίο εμφανίζονται.

Διαταραχή Kayak angst

Μέλη της φυλής των Εσκιμώων, για παράδειγμα, μπορεί να αναπτύξουν μια διαταραχή γνωστή ως kayak angst. Πρόκειται για ένα αίσθημα πανικού το οποίο σχετίζεται με το γεγονός ότι βρίσκεται κανείς μόνος του μέσα σε ένα καγιάκ στις απέραντες εκτάσεις του Αρκτικού.

Σε κοινωνίες όπου υπάρχουν πολλά αυτοκίνητα, πολυσύχναστοι δρόμοι και καθόλου καγιάκ, αυτό θα μπορούσε να οριστεί ως «διαταραχή πανικού με αγοραφοβία».

Η ψυχική δυσφορία μπορεί επίσης να προκύψει ως αποτέλεσμα της υπέρμετρης συμμόρφωσης στους πολιτισμικά καθορισμένους κανόνες συμπεριφοράς ή ενασχόλησης.

Διαταραχή taijin kyofusho

Στην Ιαπωνία, όπου η τελετουργία και η ευγένεια θεωρούνται εξαιρετικά σημαντικές, υπάρχει μια διαταραχή γνωστή ως taijin kyofusho. Αφορά τον πολύ έντονο φόβο του ατόμου ότι θα προσβάλει τους άλλους είτε επιδεικνύοντας αδέξια κοινωνική συμπεριφορά είτε κοιτάζοντας επίμονα προς την περιοχή των γεννητικών οργάνων τους ή προς ένα υποθετικό σωματικό τους ελάττωμα.

Σωματοποίηση της ψυχικής δυσφορίας

Παρόμοια προβλήματα μπορεί επίσης να εμφανιστούν με πολύ διαφορετικό τρόπο σε διάφορα μέρη του κόσμου. Μία από τις κύριες διαφορές μεταξύ των πολιτισμών είναι ο βαθμός της μεγαλύτερης ή μικρότερης αποδιδόμενης έμφασης στα σωματικά συμπτώματα για την έκφραση της ψυχικής δυσφορίας.

Θεωρείται γενικά ότι τα άτομα που προέρχονται από ανατολικούς πολιτισμούς έχουν μια τάση να σωματοποιούν την ψυχική τους δυσφορία, να μιλούν γι' αυτήν με όρους σωματικών συμπτωμάτων, σε αντίθεση με τα άτομα από δυτικά πολιτισμικά πλαίσια που μιλούν κυρίως για ψυχολογικά συμπτώματα.

Ένα παράδειγμα τέτοιου είδους έκφρασης αποτελεί η κορεάτικη λέξη hua byung, που σημαίνει «φλογερή ασθένεια» και μπορεί να υποδηλώνει εξίσου στομαχικό πόνο ή θυμό λόγω διαπροσωπικής σύγκρουσης.

Η εκδήλωση των προβλημάτων ψυχικής υγείας μέσω σωματικών παραπόνων είναι συνηθισμένο φαινομένο και στην Κίνα.

Οι Kua, Chew & Ko, για παράδειγμα, ανέφεραν ότι το 72% των ανθρώπων που αργότερα  βρέθηκε ότι έπασχαν από κάποια ψυχική διαταραχή αρχικά παρουσίασαν σωματικά συμπτώματα. Τα πιο κοινά ήταν η ενόχληση στο στήθος ή στην κοιλιά και ο πονοκέφαλος.

Ο Kleiman ανέφερε ένα παρόμοιο φαινόμενο σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε ομάδα Ταϊβανών με «καταθλιπτικό σύνδρομο». Από αυτούς, το 88% παραπονέθηκε αρχικά μόνο για σωματικά συμπτώματα και δεν ανέφερε καθόλου συναισθηματικά ή ψυχολογικά προβλήματα όταν ρωτήθηκε ευθέως.

Το 28% απέρριψε την ιδέα ότι είχε κατάθλιψη, ακόμη και όταν βίωσε ανακούφιση μετά τη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής με αντικαταθλιπτικά. Μόνο το 4% από μια παρόμοια ομάδα Αμερικανών ασθενών προσήλθε παραπονούμενο για σωματικά συμπτώματα.

Απόδοση προβλημάτων ψυχικής υγείας σε σωματικά αίτια

Μελετώντας το φαινόμενο σε διαφορετικές εθνοτικές ομάδες μέσα στην ίδια χώρα, και συγκεκριμένα στο Ηνωμένο Βασίλειο, οι Bhatt, Tomenson & Benjamin βρήκαν ότι τα άτομα ινδικής καταγωγής ήταν πιο πιθανό να αποδώσουν τα προβλήματα ψυχικής υγείας σε σωματικά αίτια συγκριτικά με μια ομάδα γηγενών Άγγλων.

Παρόμοια ήταν και τα ευρήματα της Gada, που διαπίστωσε ότι οι ινδικής καταγωγής ασθενείς με κατάθλιψη ήταν πιο πιθανό να αναφέρουν σωματικά συμπτώματα και να εμφανίσουν σημάδια υποχονδρίασης συγκριτικά με τους γηγενείς Βρετανούς ασθενείς.

Αντιστρόφως, αισθήματα ενοχής, έμμονες ιδέες και συμπτώματα παρανοϊκού τύπου εμφανίζονταν πολύ λιγότερο συχνά στην ομάδα των ατόμων ινδικής καταγωγής από ό,τι στην ομάδα των γηγενών Βρετανών.

Μετεγενέστερη έρευνα από τους Commander και συνεργάτες (2004) σε παρόμοιο πληθυσμό δεν εντόπισε διαφορές μεταξύ γηγενών Βρετανών και ατόμων προερχόμενων από τη Νότια Ασία αναφορικά με τις πεποιθήσεις τους για τη φύση και τα αίτια του άγχους ή της κατάθλιψής τους.

Μια τέτοια ερμηνεία μπορεί να υπονοεί ότι κάποια από τα ευρήματα που αναφέρονται εδώ ενδέχεται να έχουν περιορισμένη χρονική ισχύ και να μεταβάλλονται καθώς αλλάζουν και οι πολιτισμικές επιρροές.

Η επιρροή του πολιτισμού στην στάση μας απέναντι στην ψυχική υγεία

Σύμφωνα με τον Kleinman (1977), οι διαφορετικοί τρόποι εκδήλωσης και παρουσίασης των προβλημάτων στους πολιτισμούς δεν είναι αποτέλεσμα λανθασμένης ερμηνείας των συμπτωμάτων. Περισσότερο αντανακλούν κοινωνικές πεποιθήσεις, κανόνες και στάσεις του κάθε πολιτισμού απέναντι στα προβλήματα ψυχικής υγείας.

Ο Kleinman υποστήριξε ότι στους πολιτισμούς όπου υπάρχουν αρνητικές στάσεις για τα προβλήματα ψυχικής υγείας, ή οι θεραπείες γι' αυτά τα προβλήματα είναι συνήθως σωματικές, οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να αναφέρουν σωματικά παρά ψυχικά συμπτώματα.

Ένα παράδειγμα αυτής της διεργασίας παρέχουν οι Kirmayer και συνεργάτες (2004) από μια έρευνά τους σε Βιετναμέζους που είχαν μεταναστεύσει στον Καναδά.

Πολλοί από τους συμμετέχοντες περίεγραφαν την ψυχική δυσφορία τους ως μια κατάσταση την οποία ονόμαζαν uat u'c. Τα χαρακτηριστικά αυτής της διαταραχής είναι οι σωματικοί πόνοι, η αίσθηση ψύχους και η μειωμένη ενέργεια.

Περαιτέρω συζήτηση με τους συμμετέχοντες όμως αποκάλυψε ότι τα συμπτώματα αυτά ήταν αποτέλεσμα της δύσκολης θέσης στην οποία είχαν βρεθεί και η οποία είχα να κάνει με την αγανάκτησή τους για μια κοινωνική αδικία που δεν μπορούσαν να καταγγείλουν λόγω της θέσης τους στην κοινωνική ιεραρχία και της ανάγκης διατήρησης της κοινωνικής αρμονίας μέσω της αποφυγής της έκφρασης παραπόνων.

Πεποιθήσεις Ασιατών και Ευρωπαίων για την κατάθλιψη 

Παρομοίως, ο Karasz (2005) εξέτασε εννοιολογικά μοντέλα για τα καταθλιπτικά συμπτώματα σε μετανάστες από τη Νότια Ασία και την Ευρώπη που βρίσκονταν στην Αμερική. Στη μελέτη παρουσίασε στους συμμετέχοντες μια περιληπτική περιγραφή των συμπτωμάτων της κατάθλιψης και τους ζήτησε να πουν τι καταλάβαιναν από αυτά.

Οι Ασιάτες προσδιόρισαν τα προβλήματα με κοινωνικούς και ηθικούς όρους, και εξέφρασαν την άποψη ότι η θεραπεία θα έπρεπε να διεξαχθεί με αυτοβοήθεια και όχι με βοήθεια από ειδικό.

Οι Ευρωπαίοι προέκριναν είτε ένα μοντέλο παρόμοιο με εκείνο των Ασιατών είτε ένα άλλο, το οποίο έδινε έμφαση σε βιολογικές εξηγήσεις, συμπεριλαμβανομένων των «ορμονικών δυσλειτουργιών» και των «νευρολογικών προβλημάτων».

Ακραίες διαφορές στις πεποιθήσεις για τα προβλήματα ψυχικής υγείας

Πιο ακραίες διαφορές στις πεποιθήσεις για τη φύση των προβλημάτων ψυχικής υγείας έχουν εντοπιστεί σε διάφορες μη δυτικές χώρες, μεταξύ των οποίων χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Ο Razali (1995) βρήκε ότι στη Μαλαισία το 53% απέδιδε τα προβλήματα ψυχικής υγείας σε υπερφυσικούς παράγοντες όπως η μαγεία ή η κατοχή από πνεύματα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πίστη στις υπερφυσικές αιτίες της ψυχικής ασθένειας δεν εμφάνιζε στατιστικά σημαντική συσχέτιση με την ηλικία, το φύλο, το μορφωτικό επίπεδο ή το επάγγελμα.

Μια δεύτερη έρευνα πραγματοποιήθηκε στη Ζιμπάμπουε από τους Patel και συνεργάτες (1995). Σε αυτήν βρέθηκε ότι πιθανά αίτια για τα προβλήματα ψυχικής υγείας θεωρούνταν τα οργισμένα πνεύματα των προγόνων, τα κακά δαιμόνια και η μαγεία.

Παρόμοια επίπεδα πίστης σε υπερφυσικά αίτια των προβλημάτων ψυχικής υγείας βρέθηκαν στη Νιγηρία από τους Adebowale & Ogunlesi (1999), παρόλο που διαπιστώθηκε επίσης ότι το 17% απέδιδε τις ψυχικές διαταραχές σε βιολογικούς παράγοντες και το 23% πίστευε ότι οι διαταραχές είναι αποτέλεσμα ψυχοκοινωνικών παραγόντων.

Η ενημέρωση για ζητήματα ψυχικής υγείας βοηθά στην κατανόησή τους

Οι τελευταίες αντιλήψεις εμφανίζονταν πιο συχνά σε κατοίκους των αστικών κέντρων από ό,τι σε κατοίκους αγροτικών περιοχών, γεγονός που υπονοεί ότι οι πεποιθήσεις για τα αίτια των ψυχικών διαταραχών μπορεί να αλλάζουν καθώς οι άνθρωποι ενημερώνονται ότι υπάρχουν εναλλακτικές προτάσεις που τις επεξηγούν.

Η αλλαγή αυτή με την πάροδο του χρόνου και η μετάβαση από τα πιο παραδοσιακά μοντέλα για τα αίτια των προβλημάτων ψυχικής υγείας σε περισσότερο δυτικού τύπου αντιλήψεις εντοπίστηκε στην Κέραλα της Νότιας Ινδίας. Ο Halliburton (2005) αναφέρει ότι εκεί παρατηρήθηκε σταδιακά μια αλλαγή από την αντίληψη περί κατοχής από πνεύματα ως αίτιο των προβλημάτων ψυχικής υγείας σε μια περισσότερο δυτικού τύπου κατανόηση της «κατάθλιψης» και της «ψυχικής έντασης».

Η ψυχολογική θεραπεία στους διάφορους πολιτισμούς

Είναι προφανές ότι το είδος της παρεχόμενης θεραπείας πρέπει να είναι σύμφωνο με τις αντιλήψεις του πολιτισμού στον οποίο ανήκει το άτομο. Απαραίτητη είναι επίσης η εξέταση των πολιτισμικών ζητημάτων στο πλαίσιο της εκάστοτε ψυχολογικής θεραπείας, εφόσον αυτές οι ευρύτερες πολιτισμικές διαφορές δεν εμποδίζουν την εφαρμογή της. Η παρεχόμενη φροντίδα πρέπει να κινείται εντός του πολιτισμικού πλαισίου και να λαμβάνει υπόψη τις πεποιθήσεις που φέρνει το άτομο μέσα στη θεραπεία. Σημαντικά ζητήματα που πρέπει να εξεταστούν είναι:

Η γλώσσα που χρησιμοποιείται στη θεραπεία

Παρόλο που πολλές φορές μπορεί να χρησιμοποιούνται διερμηνείς, το ιδανικό είναι η θεραπεία να διεξάγεται στη μητρική γλώσσα του πελάτη. Αυτό επιτρέπει στον θεραπευτή να κατανοεί και να ανταποκρίνεται πλήρως σε όσα λέγονται, συμπεριλαμβανομένων των μεταφορικών νοημάτων.

Το είδος της επικοινωνίας που αρμόζει στον εκάστοτε πολιτισμό

Οι πολιτισμοί μπορεί να διαφέρουν ως προς τους κανόνες που αφορούν την αποκάλυψη πληροφοριών, την προστασία της ιδιωτικής ζωής και την τήρηση του απορρήτου. Αν τα όρια αυτά ξεπεραστούν ηθελημένα ή αθέλητα, οι επιπτώσεις στην αποτελεσματικότητα της παρέμβασης θα είναι σημαντικές.

Πολιτισμικές αντιλήψεις και πρότυπα συμπεριφοράς

Οι αντιλήψεις και οι συμπεριφορές διαφέρουν από τον έναν πολιτισμό στον άλλο, οπότε χρειάζεται να λαμβάνονται υπόψη όταν εξετάζεται το ότι θεωρείται «αποκλίνουσα συμπεριφορά» ή «συναισθηματική αντίδραση» στα γεγονότα.

Το να ακούει κανείς φωνές, για παράδειγμα, μπορεί σε κάποιους πολιτισμούς να είναι αρκετά αποδεκτό, ακόμη και αξίεπαινο, σε άλλους όμως αποτελεί ένδειξη ύπαρξης κάποιου προβλήματος ψυχικής υγείας.

Πεποιθήσεις για τα αίτια των προβλημάτων ψυχικής υγείας

Αν οι πεποιθήσεις αυτές διαφέρουν, θα είναι από δύσκολο έως και αδύνατον να συνεχιστεί η θεραπεία. Κάποιοι πολιτισμοί, για παράδειγμα, αποδίδουν τα προβλήματα στο άτομο, το οποίο και θα τεθεί στο επίκεντρο της παρέμβασης. Άλλοι πολιτισμοί πάλι θεωρούν ότι τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι αποτέλεσμα κοινωνικών παραγόντων, γεγονός που θα απαιτήσει την εμπλοκή και άλλων ατόμων στη θεραπεία.

Τα όρια της αλλαγής που επιβάλλονται από πολιτισμικούς παράγοντες

Αν ο θεραπευτής δώσει υπερβολική έμφαση στην αλλαγή, την «εξέλιξη» και την αυτοέκφραση ενός πελάτη ο οποίος προέρχεται από μια έντονα κοινωνικοκεντρική κουλτούρα, η οποία δεν επιδοκιμάζει τέτοιου είδους εκφράσεις, είναι πιθανό να προκαλέσει δυσφορία τόσο στον ίδιο τον πελάτη όσο και στους άλλους γύρω του.

Χρόνος και τρόπος συζήτησης θεμάτων φυλής και πολιτισμού

Αυτό μπορεί να μην αποτελεί καν θέμα όταν πελάτης και θεραπευτής προέρχονται από τον ίδιο πολιτισμό. Αν όμως οι δυο πλευρές προέρχονται από διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, τότε μάλλον μια τέτοια συζήτηση είναι απαραίτητη.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Κλινική ψυχολογία και ψυχοπαθολογία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.