Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή

«Χτύπα ξύλο». Ίσως πρόκειται για την πιο διαδεδομένη πράξη ψυχαναγκαστικού χαρακτήρα, η οποία καλείται να «ξορκίσει» το κακό μίας σκέψης που έγινε αυτόματα ή μίας φράσης που ειπώθηκε χωρίς δεύτερη σκέψη. Τι συμβαίνει όμως όταν οι δυσάρεστες σκέψεις επαναλαμβάνονται διαρκώς και μάλιστα με ιδιαίτερα πιεστικό χαρακτήρα και όταν οι εξισορροπιστικές πράξεις πληθαίνουν ή μας δυσχεραίνουν τη ζωή;

Η ιδεοψυχαναγκαστική νόσος

Η ιδεοψυχαναγκαστική νόσος είναι μία διαταραχή κάθε άλλο παρά σπάνια, καθώς οι μελέτες τοποθετούν την πιθανότητα να νοσήσει κάποιος στη ζωή του μέχρι το ποσοστό του 3% (Bland et al., 1988). Πιθανολογούμε παρόλα αυτά ακόμη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης της νόσου, καθώς οι μελέτες περιορίζονται αισθητά από το συναίσθημα ντροπής που περιβάλλει έντονα τους ασθενείς λόγω του περιεχομένου των σκέψεών τους και το οποίο τους οδηγεί συχνά στην τάση να αποκρύπτουν τις πληροφορίες σχετικά με τη νόσο. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου ότι οι παρέρχονται 6-10 χρόνια από την έναρξη της συμπτωματολογίας μέχρι την αναζήτηση θεραπείας (Lakatos, 1994).

Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή φαίνεται να αναπτύσσεται πολύ συχνά στο έδαφος ψυχαναγκαστικής, εξαρτητικής ή ανασφαλούς- αποφευκτικής δομής προσωπικότητας. Πρόκειται συχνά για ανθρώπους, οι οποίοι τείνουν να υπερτιμούν την πιθανότητα αρνητικής έκβασης των γεγονότων και να σκέφτονται γενικά αρνητικά. Συχνά έχουν αναθραφεί με ιδιαίτερη έμφαση στην καθαριότητα, σε ένα τιμωρητικό, απορριπτικό ή υπερπροστατευτικό περιβάλλον και αναπτύσσουν μία υπερβολικά αυστηρή ηθική και συνείδηση με τη μορφή ενός αυστηρού υπερεγώ. Οι άνθρωποι με ψυχαναγκαστική δομή προσωπικότητας είναι ιδιαίτερα άκαμπτοι, αμφιβάλλουν για τα πάντα - ακόμη και για τον ίδιο τους τον εαυτό-, είναι ιδιαίτερα αναποφάσιστοι, απόλυτοι και αυστηροί σε ζητήματα ηθικής.

Σε άλλες περιπτώσεις, οι ασθενείς παρουσιάζουν μια προνοσηρή προσωπικότητα με πολλά ανασφαλή στοιχεία και χαμηλή ανοχή στην κριτική και την απόρριψη, με αποτέλεσμα να τείνουν σε στρεσογόνες συνθήκες στην ψυχαναγκαστική επανάληψη, προκειμένου να νιώσουν την επιθυμητή σιγουριά.

Η ανατροφή με έμφαση στην αξία της υπευθυνότητας και καλλιέργεια του συναισθήματος του φόβου και της ενοχής, φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο στις οικογένειες των ψυχαναγκαστικών ασθενών. Πέραν τούτου υπάρχει σαφής συσχέτιση με παράγοντες που αφορούν στους αυστηρούς κανόνες, την αυστηρή ηθική και την έμφαση στις υψηλές επιδόσεις του ατόμου (Bubenzer, 2001).

Οι θεματικές της υπευθυνότητας, της ενοχής, της ανασφάλειας και της αμφιβολίας, καθώς και του φόβου αρνητικής έκβασης είναι αυτές λοιπόν που φαίνεται να προβληματίζουν ιδιαίτερα τον ψυχαναγκαστικό ασθενή (Reinecker, 1991).

Τα αισθήματα της ενοχής και της υπευθυνότητας είναι υπερβολικά αναπτυγμένα και αξιολογούν κάθε κίνηση και σκέψη του ατόμου, επεκτεινόμενα ακόμη και σε θέματα, τα οποία είναι πρακτικά εκτός του πεδίου επιρροής του. Σκέψεις οι οποίες μπορεί να προκύψουν σε διάφορους ανθρώπους, όπως κακές σκέψεις για κάποιο συνάνθρωπο, αξιολογούνται αυτόματα από τον ασθενή ως απαγορευμένες, καταλήγοντας στο φόβο ότι θα μπορούσε όντως να προκαλέσει το κακό.

Η ψυχαναλυτική οπτική για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή

Από ψυχαναλυτική σκοπιά, θεωρείται ότι ο ασθενής προσπαθεί με τη βοήθεια των ψυχαναγκασμών του να σπάσει τον κύκλο τον ενοχών και να αντιταχθεί σε απαγορευμένα ένστικτα, σεξουαλικά ή επιθετικά, καθώς οι ψυχαναγκαστικές σκέψεις ή πράξεις τον ανακουφίζουν από τις υπερβολικές συνειδησιακές του απαιτήσεις. Τα συμπτώματα είναι το αποτέλεσμα μίας συνεχούς εσωτερικής πάλης ανάμεσα στις ορμές και στους ψυχικούς αμυντικούς μηχανισμούς. Για να υποδηλώσει τη δυνητικά απελευθερωτική λειτουργία των ψυχαναγκασμών, ο πατέρας της ψυχανάλυσης, Sigmund Freud, τονίζει τις ομοιότητες ανάμεσα στις ψυχαναγκαστικές πράξεις και τα θρησκευτικά τελετουργικά εξαγνισμού.

Επιπλέον, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ψυχαναγκασμοί προκύπτουν από ένα βαθύτερο φόβο απώλειας ελέγχου εαυτού. Σε περιόδους κατά τις οποίες το άτομο νιώθει ότι έχει χάσει τον έλεγχο κάποιου σημαντικού τομέα της ζωής του, τείνει να αναπληρώσει ουσιαστικά αυτό το τρομακτικό συναίσθημα, με επαναλαμβανόμενους ελέγχους καθημερινών πραγμάτων. Η ψυχή ζητάει αναπλήρωση και αν δεν μπορεί να ελέγξει π.χ. αισθηματικά ζητήματα, μεταθέτει και αρκείται σε ένα βαθμό στον έλεγχο π.χ. της κλειδαριάς ή του φούρνου.

Οι ψυχαναγκαστικές πράξεις προκύπτουν από την ανάγκη του ασθενή να μειώσει και να ελέγξει με κάποιον τρόπο την ένταση και τους φόβους του. Ο ασθενής έχει την αίσθηση της μαγικής σκέψης, νιώθοντας ότι μία κακή του σκέψη μπορεί αυτόματα να πραγματοποιηθεί. Προσπαθεί έτσι να την εξουδετερώσει. Ο ψυχαναγκαστικός έλεγχος πραγμάτων, το επαναλαμβανόμενο πλύσιμο των χεριών, η επανάληψη αριθμών ή η τήρηση μίας άκαμπτης τάξης, του δίνουν για ένα σύντομο χρονικό διάστημα το αίσθημα της σιγουριάς και δύνανται να μειώσουν το φόβο επερχόμενων καταστροφών. Στην πορεία της ασθένειας, οι πράξεις αυτές αποκτούν ένα χαρακτήρα μαθημένου «αντανακλαστικού», καθώς η επανάληψή τους ενισχύεται και γίνεται ολοένα και πιο μηχανικά, λόγω εκμάθησης του θετικού αποτελέσματος που βιώνουν.

Το περιεχόμενο των ψυχαναγκασμών πρέπει πολλές φορές να γίνει αντιληπτό ως ένας συμβολισμός. Π.χ. άτομα τα οποία έχουν βιώσει σεξουαλική κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία τείνουν να αναπτύσσουν ψυχαναγκασμούς καθαριότητας, προσπαθώντας υποσυνείδητα να αποδιώξουν τις «βρώμικες», περιβαλλόμενες από συναίσθημα ντροπής, αναμνήσεις.

Ερωτηματολόγιο Quality of Life in Obsessive - Compulsive Disorder (QoLOC)

Πρόκειται για μία νόσο με ποικίλες ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις, οι οποίες μπορούν να καταλήξουν στην πρόκληση γενικευμένου άγχους ή και κατάθλιψης. Η μελέτη των Haushildt et al. με τη βοήθεια του ερωτηματολογίου Quality of Life in Obsessive- Compulsive Disorder (QoLOC) προσπάθησε να δείξει ορισμένα από τα προβλήματα που πλήττουν την ποιότητα ζωής των ασθενών παρά τη φαινομενικά φυσιολογική ζωή τους (Hauschildt et al., 2010). Από τις απαντήσεις των ασθενών προκύπτει μεταξύ των άλλων ότι έχουν μία διαρκή εσωτερική ένταση και δε χαλαρώνουν. Φοβούνται μήπως τρελαθούν, έχουν ενοχές, έντονο αίσθημα ντροπής, το φόβο μήπως αποκαλυφθούν. Βιώνουν έντονη κόπωση εξαιτίας των ψυχαναγκασμών. Παρουσιάζουν έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους άλλους και γενικότερα μία τάση κοινωνικής απομόνωσης και αποφυγή- περιορισμού δραστηριοτήτων. Συχνά αναφέρουν έλλειψη συγκέντρωσης και μείωση της επαγγελματικής αποδοτικότητας. Οι κοινωνικές και οικογενειακές σχέσεις πλήττονται ευρύτερα, λόγω της συναισθηματικής κατάστασης και των συμπεριφορικών αλλαγών των ασθενών.

Η πιο διαδεδομένη κατηγοριοποίηση είναι αυτή του ICD-10 συστήματος κατάταξης των ασθενειών, η οποία βασίζεται στην ύπαρξη πρωτίστως ψυχαναγκαστικών πράξεων ή σκέψεων. Παρόλα αυτά έχουν γίνει και προσπάθειες υποδιαίρεσης των ψυχαναγκασμών με βάση το «περιεχόμενο» αυτών.

Μία τέτοια κατηγοριοποίηση διακρίνει τις ακόλουθες υποομάδες (Mataix- Cols et al, 2005):

1. Ψυχαναγκασμοί ελέγχου, καθώς και επιθετικού, σεξουαλικού ή θρησκευτικού περιεχομένου ψυχαναγκαστικές σκέψεις, οι οποίες συχνά περιγράφονται από τους ασθενείς ως «απαγορευμένες ή κακές σκέψεις».
2. Επαναληπτικοί ψυχαναγκασμοί και ψυχαναγκασμοί τάξης, οι οποίοι σχετίζονται με την ακρίβεια, την τάξη και τη συμμετρία.
3. Ψυχαναγκασμοί καθαριότητας και φόβοι μόλυνσης.
4. Ψυχαναγκαστική αποθησαύρωση, παθολογική συλλογή αντικειμένων και φόβος των ασθενών να παραβλέψουν, να ξεχάσουν ή να χάσουν κάτι.

Παρατηρήθηκαν μάλιστα νευροβιολογικές διαφορές ανάμεσα στις υποομάδες αυτές, οι οποίες αφορούν στην ενεργοποίηση διαφορετικών περιοχών του εγκεφάλου.

Ψυχοθεραπευτικές μέθοδοι αντιμετώπισης ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής

Όσον αφορά στις ψυχοθεραπευτικές μεθόδους αντιμετώπισης, ικανοποιητικά αποτελέσματα μοιάζει να έχει η γνωστικοσυμπεριφορική θεραπεία, μέσω της έκθεσης και της διαχείρισης της αντίδρασης. Έρευνες αποδεικνύουν ότι η υπερβολική προσπάθεια των ασθενών να καταπνίξουν τις σκέψεις τους, επιφέρει τα αντίθετα αποτελέσματα. Η ψυχαναλυτική- ψυχοδυναμική προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει στην αναζήτηση των βαθύτερων αιτιών της νόσου. Φαρμακευτικά προτείνονται πρωτίστως τα αντικαταθλιπτικά (SSRI και ορισμένα τρικυκλικά), καθώς και επιπλέον ορισμένα εκ των νευροληπτικών.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

• Bland, R. C., Newman, S. C. & Orn, H. (1988). Period prevalence of psychiatric disorders in Edmonton. Acta Psychiatrica Scandinavia, 77 (suppl. 338), 33–42.
• Lakatos A (1994) Kognitiv-behaviorale Therapie von Zwangsstörungen. Prax Klin Verhaltensmed Rehabil 7:99–106.
• Hauschildt M., Jelinek L., Randjbar S. et al (2010). Generic and illness- specific quality of life in obsessive- compulsive disorder. Behav Cogn Psychother 38: 417-436.
• Mataix-Cols D, Rosario-Campos MC, Leckman JF. (2005). A multidimensional model of obsessive-compulsive disorder. Am J Psychiatry. 162(2):228-38.
• Freud A (1980) Psychoanalytische Theorien über Zwangsneurose. Die Schriften der Anna Freud, Bd VI. Kindler, München, S 1839–1857
• Bubenzer, K.: Zwangskranke und ihre Familien, (2001), S. 187, 188.
• Reinecker, H. S.: Zwänge, ( 1991), S. 48.