Θεωρίες συναισθημάτων - Μια σύγχρονη ανασκόπηση

Στο σημερινό άρθρο, θα αναλυθούν οι θεωρίες των συναισθημάτων, με μια σύγχρονη και κριτική ματιά.

Συγκεκριμένα, θα γίνει μια προσπάθεια για να κατανοήσουμε καλύτερα:

• τι είναι αυτά που νιώθουμε
• γιατί και πώς νιώθουμε (μέσα από την ανάλυση του εγκεφάλου)
• ποιες είναι οι πρακτικές εφαρμογές τους στην καθημερινή μας ζωή

Είναι γνωστό, ότι από την αρχαιότητα πολλοί φιλόσοφοι και ερευνητές της τότε εποχής, προσπάθησαν να δώσουν έναν ορισμό για το τι είναι συναίσθημα. Προσπάθησαν να το προσεγγίσουν με άλλα λόγια. Όμως, με τα περιορισμένα μέσα της εποχής, λίγοι τα κατάφεραν.

Σπουδαίοι ιατροί της αρχαιότητας όπως ο Ιπποκράτης και ο Γαληνός μίλησαν για τα συναισθήματα και πώς επηρεάζουν την υγεία μας, ώσπου η σύγχρονη επιστήμη ήρθε να τους συμπληρώσει, δίνοντας εξηγήσεις σε πόνους "φανταστικούς", που οφείλονται σε συναισθήματα: τα λεγόμενα ψυχοσωματικά.

Έτσι, υπάρχουν διάφορες θεωρίες που προσπαθούν, με ένα μοναδικό τρόπο, πάντα εναρμονισμένο με τα μέσα της εποχής, να εξηγήσουν τι είναι τελικά τα συναισθήματα.

Το σίγουρο είναι, ότι τα συναισθήματα είναι υποκειμενικά κατά κύριο λόγo, έχουν μια σωματική διάσταση (πχ αύξηση πίεσης ή ταχυκαρδίας σε έντονες καταστάσεις άγχους ή/και θλίψης), και μια βιολογική (πχ έκκριση κορτιζόλης ή/και αδρεναλίνης σε καταστάσεις έντονης πάλης ή φυγής).

Ποιες θεωρίες υπάρχουν για τα συναισθήματα;

Αρχικά, ο James και ο Lange είχαν παρόμοια άποψη για τα συναισθήματα. Συγκεκριμένα, η θεωρία τους αναφέρει ότι όταν γίνεται αντιληπτό ένα συναισθηματικά σημαντικό ερέθισμα, τότε το άτομο οδηγείται σε μια σειρά από φυσιολογικές αντιδράσεις με αποτέλεσμα να εκδηλώνεται το συναίσθημα (Chandler, 2016).

Με άλλα λόγια, η θεωρία τους αναφέρει ότι πρώτα συμβαίνουν οι σωματικές αντιδράσεις και έπειτα εκδηλώνεται το συναίσθημα. Για παράδειγμα, αν το άτομο δει μια επιθετική αρκούδα στο δάσος, πρώτα εμφανίζει συμπτώματα ταχυκαρδίας και έπειτα θα νιώσει φόβο.

Από την άλλη, η θεωρία του Canon (1927) και του Bard άσκησε έντονη κριτική σε αυτό το φαινόμενο, λέγοντας ότι τα συναισθήματα και οι σωματικές αντιδράσεις συμβαίνουν ταυτόχρονα.

Αξίζει να σημειωθεί, ότι κεντρικό ρόλο σε αυτή τη θεωρία παίζει ο θάλαμος, ο οποίος δρα ως κύριος διαμεσολαβητής για την επεξεργασία των πληροφοριών πριν φτάσουν στον εγκεφαλικό φλοιό. Οι Canon και Bard πίστευαν ότι αυτός ο εγκεφαλικός λοβός αποστέλλει πληροφορίες στο φλοιό, αφού πρώτα τις επεξεργαστεί από τις αισθήσεις.

Επιπλέον, το 1962 διατυπώθηκε μια νέα θεωρία, της οποίας οι εμπνευστές πίστευαν ότι οι γνωστικοί παράγοντες καθορίζουν τις συναισθηματικές καταστάσεις, εξηγώντας έτσι τη φυσιολογική διέγερση, η οποία με τη σειρά της δε θα αποδίδεται πλέον στα ερεθίσματα (Schachter & Singer, 1962). Με απλά λόγια, τα συναισθήματα θα περιγράφονται ανάλογα με τη ψυχολογική κατάσταση του ατόμου, υποκειμενικά. 

Συνάμα, η θεωρία της αξιολόγησης αναφέρει ότι τα συναισθήματα προκύπτουν ως αποτέλεσμα της αξιολόγησης των ερεθισμάτων από το άτομο. Με άλλα λόγια, μέσω ασυνείδητων εργασιών, περιλαμβάνεται η αξιολόγηση της σημασίας ενός ερεθισματος για την ευρημερία ή το στόχο ενός ατόμου (Roseman & Smith, 2001).

Κλείνοντας την ενότητα των θεωριών, σύμφωνα μια με μια πιο πρόσφατη θεωρία, που διατυπώθηκε από την Barrett (2017), τα συναισθήματα μας δεν προέρχονται από εξωτερικά ερεθίσματα, αλλά είναι κατασκευάσματα του ίδιου μας του νου. Ερμηνεύονται από τα κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια που έχουμε μεγαλώσει, και δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα. Όμως, πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος σχετικά με τα συναισθήματα και ποιο μέρος του εγκεφάλου είναι αρμόδιο για αυτά;

Ποια κέντρα του εγκεφάλου είναι υπεύθυνα για τα συναισθήματα;

Η αμυγδαλή, είναι ένα μικρό σώμα που βρίσκεται στον εγκέφαλο, έχοντας σχήμα αμυγδάλου και είναι μέρος του λιμβικού συστήματος. Επεξεργάζεται τα συναισθήματα, όπως το φόβο και την αγάπη. Περιλαμβάνει επίσης τον ιππόκαμπο, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τον σχηματισμό και την αποθήκευση μνημών, οι οποίες σχετίζονται με συναισθηματικές καταστάσεις.

Ο θάλαμος, από την άλλη, είναι ένα μεγάλο σύνολο νευρώνων στο κέντρο του εγκεφάλου. Λειτουργεί σαν ένας κεντρικός σταθμός, ο οποίος αναμεταδίδει πληροφορίες από τα αισθητήρια όργανα (όπως τα αυτιά και τα μάτια μας), πριν φτάσουν στο φλοιό.

Συνάμα, ο υποθάλαμος είναι μια πολύ σημαντική περιοχή του εκεφάλου μας, και βρίσκεται ακριβώς κάτω από το θάλαμο. Ρυθμίζει τη θερμοκρασία, την πείνα, τον ύπνο και το άγχος μας. Παίζει καίριο ρόλο στο ενδοκρινολογικό σύστημα, ελέγχοντας τις ορμόνες που εκκρίνονται από την υπόφυση.

Τέλος, ο φλοιός, είναι η εξωτερική στιβάδα του εγκεφάλου, υπεύθυνη για λειτουργίες όπως η σκέψη, η παραγωγή και κατανόηση της γλώσσας, η αντίληψη και επεξεργασία των πληροφοριών. Περιλαμβάνει πολλές περιοχές, η κάθε μια από τις οποίες εξειδικεύεται σε διαφορετικές λειτουργίες, όπως για παράδειγμα: ο ακουστικός φλοιός για την επεξεργασία του ήχου, ο ινιακός για την επεξεργασία των οπτικών πληροφοριών κοκ.

Ποιες ειναι οι θεραπείες που μπορούν να βοηθήσουν με τις συναισθηματικές διαταραχές;

Αφού αναλύθηκε το πώς λειτουργούν τα συναισθήματα με βάση τις διάφορες θεωρίες αλλά και το πώς "παράγονται" (βάσει κάποιων θεωριών) από τον εγκέφαλο, θα ήταν σκόπιμο να μελετηθούν και οι πρακτικές εφαρμογές τους. Για παράδειγμα, διάφορα είδη ψυχοθεραπειών μπορούν να βοηθήσουν ασθενείς ψυχικής υγείας, ανθρώπους που αντιμετωπίζουν δύσκολες καταστάσεις, αλλά και άτομα που επιθυμούν περισσότερη αυτο-επίγνωση, να αποκωδικοποιήσουν, να μελετήσουν και να κατανοήσουν τα συναισθήματα τους.

Για παράδειγμα, η γνωστικοσυμπεριφορική θεραπεία μπορεί να βοηθήσει το άτομο να μειώσει το άγχος και το φόβο του απέναντι σε κάποια ερεθίσματα, η συστημική το θυμό που νιώθει απέναντι στην οικογένεια του (ή γενικότερα τα συστήματα του) και η Gestalt με τις σχέσεις του.

Επίσης είναι σκόπιμο να αναφερθεί ότι τα συναισθήματα μπορούν να είναι χρήσιμα σε κάθε είδους αλληλεπίδρασης, ακόμα και στις εργασιακές, φιλικές ή ερωτικές μας σχέσεις. Με αυτό τον τρόπο, αν μπορέσουμε να τα διαχειριστούμε με τον κατάλληλο τρόπο, θα είναι δυνατό να βελτιώσουμε και τον τρόπο με τον οποίο ζούμε.

Κλείνοντας, έγινε μια κριτική ανασκόπηση για τις διάφορες θεωρίες των συναισθημάτων, συζητήθηκαν διάφορα μέρη του εγκεφάλου και πώς λειτουργούν, αλλά και παρατέθηκαν κάποια στατιστικά για τα συναισθήματα. Είναι σημαντικό να θυμόμαστε, ότι όπως όλες οι ψυχολογικές πτυχές της καθημερινότητας είναι ως ένα βαθμό υποκειμενικές, έτσι είναι και αυτά.

Κατά αυτό τον τρόπο, ο καθένας νιώθει διαφορετικά συναισθήματα σε διαφορετικές καταστάσεις. Αυτό είναι άλλωστε και το γεγονός που μας κάνει μοναδικούς.

Για αυτό, χρειάζεται να σεβόμαστε και να δίνουμε χώρο και χρόνο στα συναισθήματα των άλλων, όχι μόνο επειδή αξίζουν και αρμόζουν το σεβασμό μας, αλλά επειδή είναι αυτό που εν τέλεις μας κάνει ανθρώπους: Το να μπορούμε να νιώθουμε.

 

Βιβλιογραφία

Chandler, C. (2016). Psychobiology (1st ed.). Wiley. perlego.com/book/3866314/psychobiology-pdf

Cannon, W. B. (1927). The James-Lange theory of emotions: A critical examination and an alternative theory. The American journal of psychology, 39(1/4), 106-124.

Schachter, S., & Singer, J. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. Psychological review, 69(5), 379.

Barrett, L. F. (2017). The theory of constructed emotion: an active inference account of interoception and categorization. Social cognitive and affective neuroscience, 12(1), 1-23.

Roseman, I. J., & Smith, C. A. (2001). Appraisal theory. Appraisal processes in emotion: Theory, methods, research, 3-19.