Άνοια και οι μορφές της

Ο όρος άνοια είναι ένας όρος ομπρέλα που χαρακτηρίζει μια σειρά από συμπτώματα που προκαλούνται από νοσήματα που καταστρέφουν τα εγκεφαλικά κύτταρα. Το πιο ευρέως γνωστό σύμπτωμα είναι η απώλεια μνήμης. Όμως υπάρχουν και άλλα συμπτώματα τα οποία μεταξύ άλλων είναι η διαταραχή των νοητικών λειτουργιών καθώς και η μείωση της λειτουργικότητας του ατόμου.

Έχουν βρεθεί παγκοσμίως περισσότερες από 100 ασθένειες που ευθύνονται για την άνοια.

Βεβαίως η κυρίαρχη από αυτές που συγκεντρώνει ποσοστό άνω του 50% αποτελεί η νόσος Alzheimer. Αξίζει να αναφερθεί ότι υπάρχουν αναστρέψιμες και μη αναστρέψιμες μορφές άνοιας. Ωστόσο οι αναστρέψιμες αποτελούν την μειοψηφία των περιπτώσεων.

Πληροφορίες και προτροπές για την άνοια

Η άνοια πλήττει κατά κύριο λόγο άτομα άνω των 65 ετών. Ωστόσο υπάρχει και ένα 5% των περιπτώσεων ατόμων από ηλικίες 40 έως 65 ετών στα οποία γίνεται διάγνωση για άνοια. Αυτή η μορφή άνοιας ονομάζεται άνοια πρώιμης έναρξης.

Από την έναρξη των συμπτωμάτων της άνοιας μέχρι τα τελικά στάδια της μεσολαβούν περίπου 12 χρόνια.

Τα στάδια αυτά είναι τρία:

• το ήπιο
• το μεσαίο
• το προχωρημένο

Σύμφωνα με μετρήσεις του Παγκοσμίου οργανισμού υγείας από τον Μάρτιο του 2023 υπάρχουν στον κόσμο περισσότερα από 55 εκατομμύρια άτομα που πάσχουν από κάποια μορφή άνοιας. Ακόμα ένα στοιχείο που πρέπει να αναφερθεί είναι ότι η άνοια προσβάλει με μεγαλύτερη συχνότητα τις γυναίκες.

Αξίζει να αναφερθεί ότι οι γυναίκες που πάσχουν από άνοια έχουν μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής σε σύγκριση με τους άνδρες.

Μορφές άνοιας: παρακάτω θα παρουσιαστούν διάφορες νόσοι και σύνδρομα που συνδέονται με την άνοια καθώς και πληροφορίες για αυτές.

Νόσος Alzheimer  

Η νόσος Alzheimer είναι μια εκφυλιστική νόσος του εγκεφάλου που ευθύνεται για το 50 με 60% όλων των περιπτώσεων άνοιας. Το αρχικό σύμπτωμα της νόσου είναι η έκπτωση της επεισοδιακής μνήμης, η οποία αφορά αυτοβιογραφικά γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος. Μετά από την επεισοδιακή μνήμη αρχίζουν και επηρεάζονται και άλλες νοητικές λειτουργίες του ατόμου όπως η ικανότητα προσανατολισμού, η κρίση, ο λόγος και η προσοχή.

Με την πάροδο του χρόνου λοιπόν το άτομο γίνεται εξαρτημένο πλήρως από τους ανθρώπους του περιβάλλοντος του. Μερικές φορές σε αυτή τη συμπτωματολογία που περιεγράφηκε προστίθενται η απάθεια, η επιθετικότητα, οι διαταραχές ύπνου και όρεξης καθώς και η ψυχοκινητική ανησυχία.

Αγγειακή άνοια (Vascular dementia)

H αγγειακή άνοια ονομάζεται διαφορετικά πολύ-εμφρακτική άνοια και ευθύνεται για ποσοστό περίπου 20% των ατόμων που πάσχουν από άνοια. Η αγγειακή άνοια προκαλείται κυρίως από εγκεφαλικά επεισόδια καθώς και ασθένειες όπως ο διαβήτης και η υψηλή αρτηριακή πίεση.

Τα αρχικά συμπτώματα αυτής της μορφής άνοιας περιλαμβάνουν προβλήματα στην κρίση, στην ικανότητα σχεδιασμού και στην λήψη αποφάσεων. Συνήθως η αγγειακή άνοια εκδηλώνεται σε άτομα άνω των 65 ετών ενώ μπορεί να συνυπάρχει ως μορφή άνοιας μαζί με την νόσο Alzheimer δημιουργώντας μια κατάσταση που ονομάζεται μικτή άνοια.

Βεβαίως υπάρχουν άλλες μορφές άνοιας που οφείλονται σε μη-αθηροσκληρυντικού τύπου βλάβες στα αγγεία. Όπως η νόσος CADASIL που οφείλεται σε γενετικά αίτια και έχει ως αποτέλεσμα την συσσώρευση επανειλημμένων αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων σε νεαρή ηλικία (πριν τα 50 έτη). Άλλη μια νόσος είναι η MELAS, η οποία είναι γενετική πάθηση και ανήκει στα μιτοχονδριακά νοσήματα. Αν το άτομο πάσχει από αυτή μπορεί να υποφέρει επιληψία, μυοπάθεια, βαρηκοΐα και επεισόδια που μοιάζουν με εγκεφαλικά. Τα συμπτώματα αυτά τις περισσότερες φορές εμφανίζονται πριν την ενηλικίωση.

Άνοια σωματιδίων Lewy (Dementia with Lewy Bodies) 

H άνοια με σωματίδια Lewy είναι η άνοια που εμφανίζεται σε ποσοστό κοντά στο 10% και αποτελεί την τρίτη συχνότερη μορφή άνοιας. Τα σωματίδια Lewy είναι πρωτεϊνικά ιζήματα τα οποία μπορούν να βρεθούν μέσα στα κύτταρα του εγκεφάλου του πάσχοντα. Αυτά τα ιζήματα παρεμποδίζουν την φυσιολογική λειτουργία των κυττάρων του εγκεφάλου με αποτέλεσμα την εμφάνιση αυτής της μορφής άνοιας.

Το σύνηθες ηλικιακό φάσμα που εμφανίζεται αυτή η μορφή άνοιας είναι τα 65 έτη και πάνω. Ως αρχικά συμπτώματα μπορούν να αναφερθούν η δυσλειτουργία στους τομείς της προσοχής, της εκτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων και στις οπτικοχωρητικές ικανότητες. Όσο προχωράει η ασθένεια το άτομο μπορεί να αποκτήσει ψευδαισθήσεις, τρέμουλο, διαταραχές στον ύπνο καθώς και αστάθεια.

Νόσος Parkinson (Parkinson Disease)

Η νόσος Parkinson αποτελεί μια νευροεκφυλιστική διαταραχή από την οποία πάσχει το 1-2% του παγκόσμιου πληθυσμού άνω των 65 ετών. Όμως η ασθένεια αυτή δεν περιορίζεται στις ηλικίες άνω των 65 αφού υπάρχει ένα ποσοστό ανάμεσα στο 5-10% από τα άτομα που εκδηλώνουν την ασθένεια που έχει ηλικία κάτω από τα 50 έτη. Στην νόσο του Parkinson σύμφωνα με έρευνες διαδραματίζουν ρόλο τα σωματίδια Lewy.

Παρότι τα σωματίδια Lewy συνδέονται και με την άνοια που σχετίζεται με αυτά, εδώ έχουν επιπλέον αποτέλεσμα την βραδύτητα στις κινήσεις του ατόμου, την αστάθεια, την μυϊκή δυσκαμψία και το τρέμουλο. Επιπλέον στα άτομα με την νόσο Parkinson εκδηλώνεται και συμπτώματα όπως η εξασθένηση των νοητικών λειτουργιών. Σε ένα ποσοστό 20-40% οι ασθενείς με την νόσο Parkinson μπορεί να εμφανίσουν προβλήματα μνήμης και αντίληψης του χώρου. Βεβαίως η άνοια που συνδέεται με την νόσο Parkinson συνήθως εμφανίζεται μετά τα 70 έτη.

Μετωποκροταφική άνοια (Frontotemporal Dementia)

Η μετωποκροταφική άνοια πρόκειται για μια ομάδα νευροεκφυλιστικών νοσημάτων με μεγάλη ετερογένεια. Ως κύριο χαρακτηριστικό αυτών των νοσημάτων είναι η προσβολή των μετωπιαίων και των κροταφικών λοβών του εγκεφάλου.

Περίπου το 5% των περιπτώσεων άνοιας παγκοσμίως είναι με την μορφή μετωποκροταφικής άνοιας. Τα κύρια στοιχεία που προσβάλει και αλλάζει αυτή η νόσος είναι η συμπεριφορά του ατόμου, η προσωπικότητα, η γλωσσική επικοινωνία καθώς και η κινητικότητα του. Η μετωποκροταφική άνοια εμφανίζεται κυρίως σε ηλικίες 55 με 60 έτη, ενώ η εμφάνιση της σε άτομα άνω των 75 είναι σπάνια. 

Μερικά νοσήματα αυτού του τύπου άνοιας έιναι τα εξής:

Μετωπιαία η συμπεριφορική παραλλαγή.Τα άτομα με αυτή τη μορφή της άνοιας εκδηλώνουν κυρίως αλλαγές στην συμπεριφορά (επιθετική ή ανάρμοστη συμπεριφορά, απώλεια κατανόησης των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων) καθώς και διαταραχές στην διατροφή και επαναλαμβανόμενες στερεοτυπικές συμπεριφορές.

Προϊούσα μη-ρέουσα αφασία. Αυτή η μορφή άνοιας επηρεάζει κυρίως την γλωσσική επικοινωνία του ατόμου. Όσο προχωράει αυτή η μορφή άνοιας το άτομο αρχίζει και επικοινωνεί παραπάνω με τηλεγραφική γλώσσα καθώς δυσκολεύει η εκφορά του λόγου.

Σημασιολογική άνοια. Σε αυτού του τύπου την άνοια το άτομο βιώνει σταδιακά απώλεια κατανόησης των εννοιών που εκφράζονται μέσω των λέξεων. Το άτομο όμως διατηρεί άθικτες τις ικανότητες να μιλάει και να διαβάζει. Επιπλέον μπορεί να αρχίσει να μην θυμάται ονόματα ανθρώπων που επικοινωνεί καθώς και μπορεί να αναπτύξει έμμονες συμπεριφορές για καθημερινές ρουτίνες.

Προϊούσα υπερπυρηνική παράλυση (Progressive Supranuclear Palsy). Η προϊούσα υπερπυρηνική παράλυση ή διαφορετικά σύνδρομο Steele-Richardson-Olszewski αποτελεί μια νόσο που εκδηλώνεται κυρίως μετά τα 60 έτη. Στην συμπτωματολογία αυτής της νόσου συμπεριλαμβάνονται σημεία άνοιας αν και δεν αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά της. Η άνοια που σχετίζεται με αυτή την νόσο εκδηλώνεται μέσω παρορμητικής ή ανάρμοστης συμπεριφοράς, προβλήματα στην μνήμη, δυσκολία στην επίλυση προβλημάτων καθώς και στην τήρηση προγραμμάτων καθώς και φτωχή κρίση.

Φλοιοβασική εκφύλιση (Corticobasal Degeneration). Η φλοιοβασική εκφύλιση ως ασθένεια εκδηλώνεται τις περισσότερες φορές γύρω στην ηλικία των 50 με 70 ετών. Σε αυτή τη μορφή άνοιας το άτομο χάνει με τον καιρό την ικανότητα να σκεφτεί, να θυμηθεί γεγονότα, την ικανότητα να μιλά και να καταπίνει. Παράλληλα όσο η ασθένεια προχωράει πεθαίνουν όλο και περισσότερα νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλο του ατόμου με αποτέλεσμα μετά από ένα διάστημα 6-8 μηνών κατά μέσο όρο το άτομο να πεθαίνει.

Νόσος Creutzfeldt-Jacobs και Prions (CJD). Η νόσος Creutzfeldt-Jacobs και Prions ανήκει στην κατηγορία των εγκεφαλοπάθειών και οφείλεται σε μια πρωτεΐνη που ονομάζεται Prion. Η συμπτωματολογία της ασθένειας είναι ποικίλη και συνήθως εμφανίζεται σε ηλικίες από 45 έτη μέχρι τα 75. Η νόσος είναι θανατηφόρα και συνήθως το διάστημα που ζει το άτομο με αυτή είναι από 6 μήνες μέχρι λίγο παραπάνω από ένα χρόνο. Τις περισσότερες φορές αυτή η ασθένεια είναι μεταδοτική αν και δεν υπάρχουν ακόμα σαφή κλινικά στοιχεία για τον τρόπο μετάδοσης, ενώ σε ποσοστό 5-15% αυτή η ασθένεια προκύπτει λόγο μετάλλαξης στα γονίδια του ίδιου του οργανισμού. Τα συμπτώματα που εκδηλώνονται μαζί με αυτή είναι η γνωστική έκπτωση, η απώλεια ισορροπίας καθώς και οι διαταραχές στην κίνηση.

Χορεία του Χάντινγκτον (Huntington Disease). H νόσος χορεία του Χάντινγκτον είναι μια κληρονομική νευροεκφυλιστική ασθένεια που προκαλεί θάνατο των νευρώνων του εγκεφάλου. Τα συμπτώματα εκδήλωσης της ασθένειας περιλαμβάνουν μη ελεγχόμενες ακούσιες κινήσεις των μυών σε χέρια, πόδια και πρόσωπο, προβλήματα στη συμπεριφορά, απώλεια μνήμης, έλλειψη ενέργειας, πονοκεφάλους, ναυτίες, αυτοκτονικές σκέψεις, κατάθλιψη και ψυχωτικά επεισόδια. Η ασθένεια αυτή δεν έχει κάποιο ηλικιακό όριο στην εκδήλωση της. Ωστόσο κλινικά δείγματα αναφέρουν ότι σπανιότερα εκδηλώνεται σε παιδιά σε σύγκριση με ενήλικα άτομα.

Άνοια εξαιτίας της κατανάλωσης αλκοόλ (Alcohol Related Dementia). Η κατανάλωση αλκοόλ μπορεί να βλάψει με πολλού τρόπους τον άνθρωπο και μάλιστα εκτός από τους προφανείς όπως ασθένειες που συνδέονται με το συκώτι και το ήπαρ, αποτελούν και οι βλάβες στον εγκέφαλο. Ειδικότερα όμως η συνεχής κατανάλωση αλκοόλ μπορεί να προκαλέσει προβλήματα στην μνήμη του ατόμου, στις μαθησιακές του ικανότητες, προβλήματα όσον αφορά τις αποφάσεις που λαμβάνει καθώς και προβλήματα ισορροπίας. Συνήθως οι άνδρες άνω των 45 ετών που είναι χρόνιοι καταναλωτές αλκοολούχων ποτών σε ημερήσια βάση αναπτύσσουν αυτού του είδους την άνοια. Εντούτοις όλοι οι άνθρωποι που καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες αλκοόλ, σε όλες τις ηλικίες μπορεί να αναπτύξουν άνοια εξαιτίας αυτού τους του εθισμού.  

Βιβλιογραφία:

1) Aarsland, D., & Kurz, M. W. (2010). The epidemiology of dementia associated with parkinson disease. Journal of the Neurological Sciences, 289(1–2), 18–22. doi.org/10.1016/j.jns.2009.08.034

2) Armstrong, M. J., Litvan, I., Lang, A. E., Bak, T. H., Bhatia, K. P., Borroni, B., Boxer, A. L., Dickson, D. W., Grossman, M., Hallett, M., Josephs, K. A., Kertesz, A., Lee, S. E., Miller, B. L., Reich, S. G., Riley, D. E., Tolosa, E., Troster, A. I., Vidailhet, M., & Weiner, W. J. (2013). Criteria for the diagnosis of corticobasal degeneration. Neurology, 80(5), 496–503. doi.org/10.1212/wnl.0b013e31827f0fd1

3) Arvanitakis, Z., Shah, R. C., & Bennett, D. A. (2019). Diagnosis and management of dementia: Review. JAMA, 322(16), 1589.doi.org/10.1001/jama.2019.4782

4) Bates, G. P., Dorsey, R., Gusella, J. F., Hayden, M. R., Kay, C., Leavitt, B. R., Nance, M., Ross, C. A., Scahill, R. I., Wetzel, R., Wild, E. J., & Tabrizi, S. J. (2015). Huntington disease. Nature Reviews Disease Primers, 1(1). doi.org/10.1038/nrdp.2015.5

5) Bathgate, D., Snowden, J. S., Varma, A., Blackshaw, A., & Neary, D. (2001). Behaviour in frontotemporal dementia, alzheimer’s disease and vascular dementia. Acta Neurologica Scandinavica, 103(6), 367–378. doi.org/10.1034/j.1600-0404.2001.2000236.x

6) Caballol, N., Martí, M. J., & Tolosa, E. (2007). Cognitive dysfunction and dementia in parkinson disease. Movement Disorders, 22(S17). doi.org/10.1002/mds.21677

7) Dickson, D. W., Rademakers, R., & Hutton, M. L. (2007). Progressive supranuclear palsy: Pathology and Genetics. Brain Pathology, 17(1), 74–82. doi.org/10.1111/j.1750-3639.2007.00054.x

8) Golbe, L. (2014). Progressive Supranuclear Palsy. Seminars in Neurology, 34(02), 151–159. doi.org/10.1055/s-0034-1381736

9) Grijalvo-Perez, A., & Litvan, I. (2014). Corticobasal degeneration. Seminars in Neurology, 34(02), 160–173. doi.org/10.1055/s-0034-1381734

10) Korczyn, A. D., Vakhapova, V., & Grinberg, L. T. (2012). Vascular dementia. Journal of the Neurological Sciences, 322(1–2), 2–10. doi.org/10.1016/j.jns.2012.03.027

11) Mahapatra, R. K., Edwards, M. J., Schott, J. M., & Bhatia, K. P. (2004). Corticobasal degeneration. The Lancet Neurology, 3(12), 736–743. doi.org/10.1016/s1474-4422(04)00936-6

12) O’Brien, J. T., & Thomas, A. (2015). Vascular dementia. The Lancet, 386(10004), 1698–1706. doi.org/10.1016/s0140-6736(15)00463-8 

13) Ridley, N. J., Draper, B., & Withall, A. (2013). Alcohol-related dementia: An update of the evidence. Alzheimer’s Research & Therapy, 5(1), 3. doi.org/10.1186/alzrt157

14) Ross, C. A., Aylward, E. H., Wild, E. J., Langbehn, D. R., Long, J. D., Warner, J. H., Scahill, R. I., Leavitt, B. R., Stout, J. C., Paulsen, J. S., Reilmann, R., Unschuld, P. G., Wexler, A., Margolis, R. L., & Tabrizi, S. J. (2014). Huntington disease: Natural history, biomarkers and prospects for Therapeutics. Nature Reviews Neurology, 10(4), 204–216. doi.org/10.1038/nrneurol.2014.24

15) Sachdeva, A., Chandra, M., Choudhary, M., Dayal, P., & Anand, K. S. (2016). Alcohol-related dementia and neurocognitive impairment: A review study. International Journal of High Risk Behaviors and Addiction, 5(3). doi.org/10.5812/ijhrba.27976

16) Sanford, A. M. (2018). Lewy body dementia. Clinics in Geriatric Medicine, 34(4), 603–615. doi.org/10.1016/j.cger.2018.06.007

17) Shen, Y., Ye, B., Chen, P., Wang, Q., Fan, C., Shu, Y., & Xiang, M. (2018). Cognitive decline, dementia, alzheimer’s disease and Presbycusis: Examination of the possible molecular mechanism. Frontiers in Neuroscience, 12. doi.org/10.3389/fnins.2018.00394

18) Sporadic Creutzfeldt-Jakobs disease with hypothermic progress: A rare case report. (2022). Kocaeli Medical Journal. doi.org/10.5505/ktd.2022.82195

19) Walker, Z., Possin, K. L., Boeve, B. F., & Aarsland, D. (2015). Lewy body dementias. The Lancet, 386(10004), 1683–1697. doi.org/10.1016/s0140-6736(15)00462-6