Ψυχιατρική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα: Ενα «στοίχημα» 34 ετών στα χέρια ενός Ψυχίατρου

Πέρασαν κιόλας 34 χρόνια, από την εποχή που η χώρα μας έγινε αρνητική πρωταγωνίστρια της διεθνούς ειδησεογραφίας για τον τρόπο που αντιμετώπιζε τους ψυχικά νοσούντες, κρύβοντας «κάτω από το χαλί» το πρόβλημα.

Τον Σεπτέμβρη του 1989, η βρετανική εφημερίδα The Observer δημοσίευσε το συγκλονιστικό άρθρο «Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης» (Europe’s guilty secret, 10/9/1989) και σχεδόν ταυτόχρονα το βρετανικό Channel 4, μετέδωσε το ντοκιμαντέρ «Λέρος: Tο νησί των απόβλητων» (Leros: Island of Outcasts) για να γίνει η χώρα μας διεθνώς δακτυλοδεικτούμενη για τον τρόπο που παραπετούσε, στην πραγματικότητα  «φυλάκιζε» υπό άθλιες συνθήκες, τους ασθενείς αυτής της κατηγορίας.

Η διεθνής κατακραυγή που ακολούθησε, δρομολόγησε τη χρηματοδότηση της τότε ΕΟΚ, για να «διορθωθεί» η κατάσταση. Προτού όμως υπενθυμίσουμε τι συνέβη έκτοτε, ας κάνουμε ένα άλμα στο χρόνο κι ας πάμε στο 2018, δηλαδή 29 χρόνια μετά από την αποκάλυψη του κολαστηρίου της Λέρου. 

Το κορίτσι στο κλουβί: Ενας άνθρωπος χωρίς ιδιότητες

Ο υπογράφων, τον Νοέμβριο του 2018 αποκαλύπτει στην εφημερίδα «Εθνος» μια ακόμα κόλαση: Με τίτλο «Αποκλειστικό: Τα κλουβιά της ντροπής - Τυφλό κορίτσι 10 χρόνια σε κλουβί» το -έντυπο ακόμα τότε- «Εθνος» κυκλοφορεί με πρώτο θέμα μια συγκλονιστική φωτογραφία που εικονίζει αυτό ακριβώς που λέει ο τίτλος και αποκαλύπτει ότι η κόλαση συνεχίζεται, αυτή τη φορά στα Λεχαινά Ηλείας.

Εκεί, υπήρχε ένα κορίτσι που ζούσε από τα 7 του χρόνια σε ένα κλουβί. Ήταν ψυχικά ασθενής και τυφλή, και τον Αύγουστο του 2018 έκλεισε τα 18 της χρόνια. Φανταστείτε τη λίγο: ένα αιώνιο κλουβί σε απόλυτο σκοτάδι όλη η ζωή της ως τώρα. Ενας άνθρωπος καθηλωμένος εκεί, άνθρωπος πραγματικά χωρίς ιδιότητες. Το κορίτσι αυτό δεν καταλάβαινε καλά καλά το όνομά του. Το κορίτσι αυτό πέθανε λίγο αργότερα χωρίς να βγει από το κλουβί της ντροπής παρά λίγες φορές.

Και δεν ήταν η μόνη: «Τουλάχιστον 10 άτομα βρήκαμε με σύνδρομο Down που δεν περπατούν, ενώ το σύνδρομο αυτό από μόνο του δεν είναι βιολογικά λόγος για να μην περπατάει κανείς. Δεν περπατούσαν γιατί ήταν συνεχώς καθηλωμένοι ή σε κλουβιά. Υπήρξε κορίτσι που το έβαλαν παλιά στο κλουβί γιατί έξυνε το κεφάλι του… τι να σας πω, καταλαβαίνετε; Δεν θέλω να ακουστεί μελοδραματικό, αλλά μιλάμε πραγματικά για ανθρώπους που τους έκλεψαν τη ζωή» είπε τότε στο «Εθνος» η Πάττυ Σωτηροπούλου, μέλος της ομάδας παρέμβασης του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού.

Δε θα σας περιγράψω άλλο εκείνο το οδυνηρό ρεπορτάζ, αν θέλετε μπορείτε να το δείτε. Το επικαλούμαι όμως για να πω ότι επίσης τότε ξεκίνησε η ίδια συζήτηση περί ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και αποϊδρυματοποίησης, που είχε πρωτοξεκινήσει το 1989 με την αποκάλυψη όσων συνέβαιναν στη Λέρο. Και ερχόμαστε στο σήμερα.

Σήμερα, ο νέος υφυπουργός Υγείας Δημήτρης Βαρτζόπουλος, Θεσσαλονικιός ψυχίατρος με «βαρύ» βιογραφικό ο οποίος θα αναλάβει αρμοδιότητες για θέματα σχετικά την ψυχική υγεία, υπόσχεται ότι επιτέλους θα ολοκληρώσει την περίφημη ψυχιατρική μεταρρύθμιση που ξεκίνησε πριν 34 χρόνια και ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί, την ίδια στιγμή που ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει θέσει την ψυχική υγεία ως έναν από τους 4 πυλώνες πολιτικής του για την περίοδο 2020-2025...

Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα

Οταν μιλάμε για ψυχιατρική μεταρρύθμιση, εννοούμε τις μεθόδους και διαδικασίες προκειμένου να καταργηθεί η ασυλική  ψυχιατρική (με τα ιδρυματικού τύπου, κλειστά νοσηλευτήρια, αποκομμένα από την κοινωνία) και να εντάσσονται οι ψυχικά ασθενείς λειτουργικά στο κοινωνικό σύνολο μέσα από την Κοινωνική – Κοινοτική Ψυχιατρική και την Ψυχοκοινωνική Αποκατάσταση. 

Θεωρητικά, η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα ξεκίνησε με την ένταξη της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση (1981).

Στην πράξη, ούτε το 1989 που αποκαλύφθηκε η Λέρος έγινε κάτι ουσιαστικό μέχρι να φτάσουμε στο 1999 που τέθηκε σε λειτουργία το εθνικό πρόγραμμα με την κωδική ονομασία «Ψυχαργώς» και μόλις το 2000 ξεκίνησε η αποϊδρυματοποίηση -αλλά όπως προείπαμε, όχι απόλυτα. 

Ας πάμε πάλι πίσω, την εποχή της ένταξης της χώρας στην τότε ΕΟΚ. Η ριζική μεταρρύθμιση των υπηρεσιών παροχής ψυχικής υγείας ξεκίνησε στη χώρα με την ψήφιση του νόμου για το Εθνικό Σύστημα Υγείας (Ν.1397/83). Με την ενεργοποίηση της έκτακτης οικονομικής ενίσχυσης από την ΕΟΚ (Κανονισμός 815/84) άρχισε μια διαδικασία αποϊδρυματισμού, βελτίωσης των συνθηκών νοσηλείας μέσα στα ιδρύματα, προετοιμασίας και μεταφοράς των ασθενών σε προστατευμένες ή σχετικά αυτόνομες δομές διαβίωσης στην κοινότητα και δημιουργίας νέων κοινοτικά προσανατολισμένων υπηρεσιών ψυχικής υγείας.

Ο Νόμος 2716/99 για την "Ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό των υπηρεσιών ψυχικής υγείας" ήρθε να καλύψει και θεσμικά τις συντελούμενες αλλαγές και να προσδώσει μια νέα δυναμική στη Μεταρρύθμιση.

Τα τελευταία χρόνια μιλάμε για ψυχιατρική μεταρρύθμιση, εννοώντας το σύνολο των παρεμβάσεων που επιτρέπουν την αντιμετώπιση των προβλημάτων ψυχικής υγείας χωρίς να εμποδίζουν το άτομο να παραμείνει ενεργός πολίτης, μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον, με αυτονομία, οικονομική δράση και κοινωνική ένταξη.

Για να εξασφαλισθεί η οργάνωση της φροντίδας με τον τρόπο αυτό, η χώρα έχει διαιρεθεί σε Τομείς Ψυχικής Υγείας, όπου ο κάθε νομός της χώρας είναι και ένας Τομέας (εκτός μερικών νομών με μικρό πληθυσμό, που εντάσσονται στον ίδιο Τομέα με όμορους νομούς). Εξαιρέσεις επίσης αποτελούν οι νομοί Αττικής και Θεσσαλονίκης, οι οποίοι διαιρούνται σε περισσότερους του ενός Τομείς και σε Τομείς εξειδικευμένους για παιδιά και εφήβους

Το Εθνικό Πρόγραμμα Ψυχαργώς

Προκειμένου να διασφαλιστεί η συνέχεια της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης, μετά το πέρας της ειδικής χρηματοδοτικής στήριξης από την Ε.Ε. στα τέλη του 1995, το Υπουργείο Υγείας και Πρόνοιας εκπόνησε ένα μακροπρόθεσμο Σχέδιο με την κωδική ονομασία "Ψυχαργώς".

Συγκεκριμένα, καταρτίστηκε το 1999 ένα δεκαετές πρόγραμμα, το οποίο στοχεύει στη συνέχιση του ρυθμού και της δυναμικής της μεταρρύθμισης με έμφαση στην ανάπτυξη κοινοτικών υπηρεσιών ψυχικής υγείας και στην κοινωνική ένταξη και επανένταξη, καθώς και την είσοδο στον εργασιακό χώρο των ατόμων με προβλήματα ψυχικής υγείας.

Το πρόγραμμα αποτελεί τον επιχειρησιακό βραχίονα της πολιτικής του ελληνικού κράτους για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση, τον αποϊδρυματισμό και τον εκσυγχρονισμό του συστήματος παροχής υπηρεσιών ψυχικής υγείας με τη δημιουργία σύγχρονων υπηρεσιών, κοινοτικά προσανατολισμένων και ενταγμένων σε Τομείς Ψυχικής Υγείας.

Από το 2000 οι ασυλικές εγκαταστάσεις άρχισαν να κλείνουν, τα ψυχιατρεία να αδειάζουν και οι ψυχιατρικοί ασθενείς να φιλοξενούνται σε ημιαυτόνομα διαμερίσματα.

Η κατάσταση σήμερα

Που κατέληξαν όμως όλα αυτά; Που βρισκόμαστε σήμερα;

Δυστυχώς, όπως συνήθως συμβαίνει με τους καταφρονεμένους, το ενδιαφέρον της πολιτείας φθίνει και χάνεται, όταν τα φώτα της δημοσιότητας σβήνουν και τα κονδύλια της ΕΕ περιορίζονται.

Σήμερα λοιπόν, υπολογίζεται ότι έως και 60% των εισαγωγών σε ψυχιατρεία είναι και πάλι ακούσιες, γεγονός που καταδεικνύει ότι οι οικογένειες των ψυχικά νοσούντων δεν υποστηρίζονται αποτελεσματικά, οπότε και αναγκάζονται να καταφύγουν στον εισαγγελέα όταν ανακύπτει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας.

Ο εγκλεισμός των ασθενών έχει επανέλθει ως πρακτική σε μεγάλο βαθμό. Ακόμα, οι ψυχιατρικές επισκέψεις σε σπίτια ασθενών ώστε να προληφθούν υποτροπές και να γίνονται νοσηλείες εκούσιες αντί ακούσιες, ανήκουν στις εξαιρέσεις. Κι αυτά την ίδια στιγμή που οι ειδικοί ψυχικής υγείας στη χώρα πολλαπλασιάζονται!

Δυστυχώς όμως, οι προτεραιότητες -και συνακόλουθα, τα κονδύλια που τις συνοδεύουν- είναι πολύ διαφορετικές στη σημερινή Ελλάδα. Ετσι, και καθώς η οικονομική κρίση ήρθε να ισοπεδώσει όσα είχαν μείνει όρθια, δεν δημιουργήσαμε επαρκείς ενδιάμεσες δομές για τους αποασυλοποιημένους εντός της κοινότητας, ούτε και εξειδικευμένα προγράμματα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που θα τους επέτρεπαν να επιστρέψουν σε κάποιας μορφής έστω στοιχειώδους κοινωνικής ζωής. Υπάρχουν ορισμένοι ξενώνες, αλλά και εκεί εφαρμόζονται κυρίως ασυλικές πρακτικές.

Αποτέλεσμα: Σε συζήτηση που έγινε πρόπερσι στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με θέμα  «Η Ψυχική Υγεία στην Ελλάδα 2000-2020: Από την ευμάρεια στην οικονομική κρίση και την πανδημία» ο καθηγητής Ψυχιατρικής, διευθυντής της Γ΄ Ψυχιατρικής Κλινικής του ΑΧΕΠΑ Ιωάννης Νηματούδης, όσο και ο ψυχίατρος, τότε βουλευτής της ΝΔ και νυν υφυπουργός Υγείας Δημήτρης Βαρτζόπουλος, χαρακτήρισαν «Φτωχό παιδί της Ιατρικής» την Ψυχιατρική.

Η Ψυχιατρική είναι το φτωχό παιδί της Ιατρικής. Χρειάζεται μια πιο οργανωμένη και καλύτερα χρηματοδοτούμενη πολιτική ψυχικής υγείας γιατί οι ανισότητες επιτάθηκαν μέσα στην πανδημία. Στο πρώτο κύμα χάσαμε τους ασθενείς γιατί κλείσανε τα εξωτερικά ιατρεία που ήταν το σημείο επαφής με τους αρρώστους . Για να μη χάσουμε τους αρρώστους κινητοποιηθήκαμε στην κατεύθυνση των τηλεφωνικών επικοινωνιών ζητήσαμε να γίνει μια γραμμή αλλά τεχνικά δεν μπορούσε να τη στηρίξει το νοσοκομείο.

Στη δεύτερη φάση χάσαμε την κλινική . Εκεί όμως κατορθώσαμε , να οργανώσουμε το πρώτο στην Ελλάδα εξωτερικό ιατρείο τηλεψυχιατρικής. Οι ασθενείς κλείνανε ραντεβού και τους βλέπαμε ζωντανά μέσω μια ειδικής πλατφόρμας και αυτό βοήθησε πάρα πολύ στην αντιμετώπιση των προβλημάτων τους και στο να μη χάσουμε την επαφή» είπε ο κ Νηματούδης.

Το στοίχημα της νέας κυβέρνησης: Θα ολοκληρώσει ο ψυχίατρος τη μεταρρύθμιση;

Και φτάνουμε ξανά στο σήμερα. Ο Δημήτρης Βαρτζόπουλος, είναι όπως φαίνεται ένας ειδικός της ψυχικής υγείας που κατέχει πολύ καλά το θέμα. Οπως ο ίδιος έχει δηλώσει, η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη χώρα μας που ξεκίνησε στη δεκαετία του΄90 ουδέποτε ολοκληρώθηκε καθώς επιτεύχθηκε μεν η αποασυλοποίηση αλλά παραμένει η αδυναμία αντιμετώπισης νέων χρόνιων περιστατικών. 

Εχει επίσης δηλώσει  ότι τα δημόσια ψυχιατρεία παρέχουν συγκεκριμένες υπηρεσίες χωρίς να μπορούν να αντιμετωπίσουν τα χρόνια περιστατικά τα οποία αντιμετωπίζουν οι ιδιωτικές ψυχιατρικές κλινικές που έχουν πολλαπλάσιες κλίνες από εκείνες του δημοσίου και ότι αυτό που αναμένεται από την κυβέρνηση είναι να εξευρωπαΐσει τον τομέα της ψυχικής υγείας. 

«Για να είμαστε ειλικρινείς, δεν είναι δυνατόν να κάνεις μια μεταρρύθμιση στην υγεία όταν το στράτευμα μάχεται, όταν αντιμετωπίζει τον κορονοϊό», είχε δηλώσει την εποχή της καραντίνας, και συμπλήρωσε: «Εκείνο το οποίο έγινε στον τομέα της ψυχικής υγείας είναι να αυξηθούν οι υπηρεσίες τηλεϊατρικής. Και τώρα χρησιμοποιώντας και τα κονδύλια του Ελλάδα 2.0, δηλαδή του Ταμείου Ανάκαμψης, γίνονται μερικές προσπάθειες να δημιουργηθούν ειδικές μονάδες κατανεμημένες σε όλη την περιφέρεια.

Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν προχώρησε και δεν προχώρησε επαναλαμβάνω όπως δεν προχώρησε και η μεταρρύθμιση στο χώρο της υγείας για λόγους ανωτέρας βίας. Ελπίζω και θα αγωνιστώ για να γίνει αυτό στην επόμενη κυβέρνηση Μητσοτάκη»

Πρόκειται λοιπόν, εξ όσων αντιλαμβανόμαστε, για ένα κυβερνητικό αλλά και προσωπικό του στοίχημα.

Θα το επιτρέψουν αυτή τη φορά τα οικονομικά και οι προτεραιότητες της χώρας; Η προηγούμενη κυβέρνηση της ΝΔ, δια της προκατόχου του κ.Ζωής Ράπτη, έδειξε ότι το ενδιαφέρον δεν έχει εντελώς παροπλιστεί.

Σχεδιάστηκαν 106 Δομές Ψυχικής υγείας για να παρέχουν δωρεάν υπηρεσίες στους πολίτες, λαμβάνοντας ειδική μέριμνα για τις ευάλωτες ομάδες πληθυσμού. Από το σύνολο των δομών που περιλαμβάνονται στον σχεδιασμό, για τις 66 έχουν εκδοθεί οι άδειες ίδρυσης και έχουν εγκαινιαστεί οι 22, ενώ προκηρύχθηκαν οι διαγωνισμοί για άλλες 30.

Οι περισσότερες είναι καινοτόμες και παρέχουν υπηρεσίες που για πρώτη φορά γίνονται διαθέσιμες στην πατρίδα μας όπως οι Μονάδες Εγκαιρης Παρέμβασης στη Ψύχωση και τα Κέντρα Ημέρας για την υποστήριξη των εργαζομένων, για τα παιδιά και τους εφήβους, και για την προαγωγή της ψυχικής υγείας μέσω της τέχνης.

Επίσης, έγινε μια πρόοδος στο ζήτημα της ακούσιας νοσηλείας: Μέχρι πρόσφατα, τη μεταφορά των ανθρώπων αυτών σε κατάλληλη Μονάδα Ψυχικής Υγείας, κατά τη διαδικασία της ακούσιας νοσηλείας και κατόπιν εισαγγελικής παραγγελίας, τη διενεργούσαν οι αστυνομικές αρχές, χωρίς ειδική εκπαίδευση. Φαντάζεστε τον τρόπο.

Με περυσινή νομοθετική διάταξη, η διαδικασία ανατίθεται στο εξειδικευμένο ψυχιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό των Κοινοτικών Μονάδων Ψυχικής Υγείας και θα διενεργείται με ειδικά διαμορφωμένα οχήματα, υπό το συντονισμό και την εποπτεία του ΕΚΑΒ. Η αστυνομία θα συμμετέχει στη μεταφορά μόνο όταν η παρουσία της είναι απολύτως αναγκαία.

Θα ολοκληρώσει λοιπόν το νέο κυβερνητικό σχήμα και ο ψυχίατρος -υφυπουργός αυτό που για 34 χρόνια καρκινοβατεί; Από πλευράς μας, το ευχόμαστε ολόψυχα. Απομένει όμως τα λόγια να γίνουν πράξεις - κι αυτό είναι πάντοτε δυσκολότερο.

Ποιος είναι ο Δημήτρης Βαρτζόπουλος

Ο νέος υφυπουργός Υγείας γεννήθηκε το 1957 στο Ασβεστοχώρι Θεσσαλονίκης. Το 1981 αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και κατόπιν ανακηρύχτηκε διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Βόννης.

Εχει ειδικευθεί σε θέματα Νομικής Ψυχιατρικής. Από τη φοιτητική του περίοδο ασχολήθηκε με τα κοινά και οργανώθηκε στη  ΔΑΠ-ΝΔΦΚ, στη συνέχεια στην ΟΝΝΕΔ και ανέλαβε διάφορες θέσεις ευθύνης, όπως αναπληρωτής γραμματέας Πολιτικού Σχεδιασμού.

Υπηρέτησε ως διοικητής της Υγειονομικής Περιφέρειας Μακεδονίας την περίοδο 2004-2009 και την ίδια περίοδο διετέλεσε αντιπρόεδρος της Επιτροπής Ψυχικής Υγείας του Κεντρικού Συμβουλίου Υγείας.

Ορίστηκε υφυπουργός Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης στην κυβέρνηση Παπαδήμου. Το 2012 κλήθηκε από τον Αντώνη Σαμαρά να ιδρύσει τη Γενική Γραμματεία Συντονισμού της Κυβέρνησης, της οποίας υπήρξε επικεφαλής μέχρι τον Οκτώβριο 2014.