Βασικές ψυχοσυναισθηματικές ανάγκες και η σημασία τους για την ανάπτυξη και την ψυχική μας υγεία

Για την επιβίωση μας από τη στιγμή της γέννησής μας, χρειάζεται να καλύπτονται από τους ενήλικες ορισμένες βιολογικές μας ανάγκες (όπως η λήψη τροφής, η φροντίδα της σωματικής υγείας, η προστασία από τις καιρικές συνθήκες, κλπ). Όμως, για να μπορέσει κάποιος ως παιδί και αργότερα ως ενήλικας να αναπτυχθεί ως προσωπικότητα, να επιδιώκει ισορροπημένες σχέσεις και να θωρακίσει την ψυχική του υγεία, χρειάζεται να καλύπτονται επίσης ορισμένες βασικές ψυχοσυναισθηματικές ανάγκες.

Βασικές ψυχοσυναισθηματικές ανάγκες

Οι βασικές αυτές ανάγκες είναι απαραίτητες για την ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη όλων των ανθρώπων. Στην παιδική ηλικία χρειάζεται να καλυφθούν πρωτίστως μέσα από την οικογένεια, καθώς το παιδί και αργότερα ο έφηβος αρχίζει να κοινωνικοποιείται στο σχολείο. Στην ικανοποίηση αυτών των αναγκών εμπλέκονται και άλλα σημαντικά πρόσωπα, όπως οι δάσκαλοι και οι φίλοι.

Στην ενήλικη ζωή αυτές οι ανάγκες εξακολουθούν να παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην ψυχική μας υγεία, ενώ ο τρόπος με τον οποίο καλύφθηκαν ή δεν καλύφθηκαν σε προηγούμενες φάσεις της ζωής μας, μπορεί να μας επηρεάσει ως προς τον τρόπο που σχετιζόμαστε με τους άλλους, ως προς τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας και τα γεγονότα που μας συμβαίνουν, και ως προς τα άτομα που επιλέγουμε (πολλές φορές υποσυνείδητα) για συντρόφους, φίλους, κλπ. 

Πιο αναλυτικά, οι ανάγκες αυτές αφορούν τα εξής:

Πρώιμες σχέσεις

Σύνδεση με τους άλλους και Ασφαλείς δεσμοί (παροχή σταθερότητας, φροντίδας, ασφάλειας και αποδοχής): Η ανάγκη για επικοινωνία, για συναισθηματική σύνδεση και η επιθυμία του να ανήκουμε σε ομάδες και να συνάπτουμε σχέσεις είναι έμφυτη και αποτελεί παράγοντα που επηρεάζει την ψυχική μας υγεία σε όλη τη διάρκεια της ζωής.

Ένα παιδί για να αναπτυχθεί ψυχολογικά όσο το δυνατόν πιο ισορροπημένα και να αναπτύξει ψυχική ανθεκτικότητα, χρειάζεται να μεγαλώσει σε ένα οικογενειακό και αργότερα σχολικό περιβάλλον που του παρέχει σταθερή φροντίδα, ασφάλεια, εμπιστοσύνη, αγάπη και αποδοχή.

Εάν αυτές οι πρώιμες σχέσεις χαρακτηρίζονται από ψυχρότητα, απόρριψη, μοναξιά, αδιαφορία, θυμό, απρόβλεπτες συμπεριφορές ή κακοποίηση, τότε μπορεί και στις επόμενες φάσεις της ζωής μας να έχουμε τους εξής φόβους:

• Φόβος Εγκατάλειψης: Πιστεύουμε ότι οι άλλοι θα μας εγκαταλείπουν και ότι δεν θα μας παρέχουν συναισθηματική στήριξη και σύνδεση.
• Καχυποψία: Φοβόμαστε ότι οι άλλοι θα μας εξαπατήσουν, εκμεταλλευτούν, κλπ. Γινόμαστε επιφυλακτικοί ως προς τα κίνητρα των άλλων.
• Συναισθηματική στέρηση: Πιστεύουμε ότι οι ανάγκες μας για συντροφιά, κατανόηση, μοίρασμα συναισθημάτων, αγάπη, ασφάλεια, καθοδήγηση δεν θα καλυφθούν από τους άλλους. Μπορεί να φοβόμαστε να συνάψουμε στενές σχέσεις ή να αποφεύγουμε να εκφράσουμε κι εμείς τα αντίστοιχα συναισθήματα προς τους άλλους.
• Αίσθημα ντροπής: Πιστεύουμε ότι είμαστε κατώτεροι από τους άλλους, ότι έχουμε πολλά μειονεκτήματα και ότι δεν αξίζουμε να μας αγαπούν.
• Αίσθημα Κοινωνικής Αποξένωσης: Νιώθουμε απομονωμένοι και διαφορετικοί από τους άλλους, ότι δεν ανήκουμε πουθενά.

 

Αυτονομία και αίσθηση της ταυτότητας

Αν και η δόμηση σχέσεων και η αίσθηση του ανήκειν σε μια οικογένεια, ομάδα κλπ. είναι σημαντικές, συγχρόνως είναι εξίσου σημαντική και η αίσθηση ότι μπορούμε να καταφέρουμε πράγματα μόνοι μας και ότι έχουμε δομήσει τη δική μας ξεχωριστή προσωπικότητα. Να έχουμε την επίγνωση του ποιοι είμαστε και ποιες είναι οι ικανότητες και οι αδυναμίες μας και να τα διαχειριζόμαστε ανάλογα. Αν όμως το οικογενειακό μας περιβάλλον ήταν υπερπροστατευτικό ή οι άλλοι εμπλέκονταν υπερβολικά και υπονόμευαν την αυτονομία, την αυτοπεποίθησή και την αίσθηση επάρκειας των ικανοτήτων μας, τότε αρχίζει να δημιουργείται σταθερά μια αίσθηση ανικανότητας και εξάρτησης.

Μπορεί να νιώθουμε ότι δεν μπορούμε να διαχειριστούμε την καθημερινότητα και τις ευθύνες μας και ότι πρέπει να υπάρχει πάντα κάποιος άλλος να το κάνει για εμάς. Από την άλλη μπορεί να αφήνουμε τους άλλους να εμπλέκονται υπερβολικά σε προσωπικά μας θέματα και να ορίζουν τις επιλογές μας, σε σημείο που χάνουμε την αίσθηση ότι διαθέτουμε τη δική μας ξεχωριστή ταυτότητα.

Επίσης, ένα άλλο ενδεχόμενο είναι να αναπτυχθεί ο φόβος της αποτυχίας, δηλαδή μπορεί να πιστεύουμε έντονα ότι θα αποτύχουμε σε ό,τι κάνουμε, ότι έχουμε λιγότερες ικανότητες από τους άλλους ή υποβαθμίζουμε τα επιτεύγματά μας.

Έκφραση συναισθημάτων

Ελευθερία έκφρασης των αναγκών και των συναισθημάτων: Πρόκειται για μια ανάγκη η οποία όταν καταπιέζεται για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να πυροδοτήσει κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, έντονο θυμό προς τον εαυτό ή προς τους άλλους και άλλα θέματα ψυχικής υγείας.

Η εξέλιξη της προσωπικότητάς μας επηρεάζεται όταν ζούμε σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που δεν μας αφήνει να εκφραστούμε. Για παράδειγμα, μπορεί να μεγαλώσαμε σε ένα οικογενειακό ή σχολικό περιβάλλον, όπου η αποδοχή υπήρχε υπό όρους.

Έπρεπε να καταστείλουμε σημαντικές πλευρές του εαυτού και επιθυμίες μας ώστε να γίνουμε αποδεκτοί και να κερδίσουμε την προσοχή και τη συντροφιά των άλλων. Πιθανόν οι ανάγκες μας θεωρούνταν λιγότερο σημαντικές από τις ανάγκες των άλλων. Είτε μπορεί να μεγαλώσαμε σε ένα περιβάλλον όπου αναλαμβάναμε ευθύνες που δεν αναλογούσαν στην ηλικία μας. Από την άλλη, μπορεί να είχαμε γονείς με έντονο το αίσθημα της αυτοθυσίας ή αντίθετα με έντονες πεποιθήσεις σχετικά με το «τι θα πει ο κόσμος» ή «πρέπει να δείχνουμε μια καλή εικόνα στους άλλους για να μην μας κακο-χαρακτηρίσουν», κλπ.

Η ανάγκη για εξερεύνηση και αυθορμητισμό

Αυθορμητισμός, εξερεύνηση και παιχνίδι: Τα μικρά παιδιά έχουν έντονη την επιθυμία για εξερεύνηση, ανάληψη πρωτοβουλιών και ευχαρίστηση μέσα από το παιχνίδι και άλλες δραστηριότητες. Η ικανοποίηση αυτής της ανάγκης συμβάλλει στη μάθηση, στην ανάπτυξη νοητικών και άλλων ικανοτήτων, στην αίσθηση της αυτονομίας καθώς και στην ψυχική ανάταση μέσω της χαράς και άλλων θετικών συναισθημάτων. Επιτρέπει επίσης στο παιδί να παρατηρεί και να μαθαίνει μέσα από τα λάθη του. Για αυτούς τους λόγους, οι γονείς χρειάζεται να το ενθαρρύνουν και να δίνουν αξία στην κάθε προσπάθειά του. Ως ενήλικες συνεχίζουμε να έχουμε μέσα μας αυτή την ανάγκη, αν και πολλές φορές την παραμελούμε.

Η ανάγκη για εξερεύνηση και αυθορμητισμό μπορεί να μας κινητοποιήσει να ανακαλύψουμε νέα πράγματα και να γίνουμε πιο δημιουργικοί.

Το παιχνίδι, όταν δεν είναι ανταγωνιστικό, αποφορτίζει από το άγχος, μας φέρνει πιο κοντά με τους άλλους και μας συνδέει με θετικές πλευρές του εαυτού μας. Αντιθέτως, ένα άτομο που μεγάλωσε σε ένα περιβάλλον άκαμπτο, με αυστηρούς τελειομανείς κανόνες και απαιτήσεις, έλλειψη επιείκειας και καταπίεση του αυθορμητισμού και της χαράς, μπορεί στη ζωή του να αναπτύξει τη βαθύτερη πεποίθηση ότι πρέπει να καταστέλλει τα συναισθήματά του, να αποφεύγει τα λάθη και να βάζει στον εαυτό του πολύ αυστηρούς κανόνες. Μπορεί επίσης να είναι εξίσου αυστηρός και άκαμπτος με τους άλλους ή να νιώθει ότι πρέπει να ανταποκριθεί σε υπερβολικά υψηλούς στόχους.

Όρια και αυτοέλεγχος

Ρεαλιστικά όρια και αυτοέλεγχος: Είναι γνωστό ότι στη ζωή μας εκτός από δικαιώματα έχουμε και υποχρεώσεις τις οποίες χρειάζεται να τηρούμε ώστε να μπορούμε να ζούμε αρμονικά με τους άλλους. Έτσι είναι πολύ σημαντικό να σεβόμαστε ορισμένους κανόνες και όρια και να μπορούμε να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας με κατάλληλο τρόπο, διαθέτοντας αυτοέλεγχο. Οι γονείς αναλαμβάνουν τον δύσκολο ρόλο να θέτουν όρια στο παιδί σχετικά με το τι επιτρέπεται και τι όχι για την ασφάλειά του και την κοινωνικοποίησή του, ενώ παράλληλα να επιτρέπουν την ικανοποίηση των αναγκών για αυτονομία, ελευθερία έκφρασης, εξερεύνησης κλπ.

Στην περίπτωση που το περιβάλλον του παιδιού ήταν χωρίς σαφή όρια σχετικά με τις ευθύνες, τους στόχους και τους κανόνες ή μπορεί να υπήρχε μια αίσθηση ανωτερότητας έναντι των άλλων (μεγαλομανία), τότε το παιδί μπορεί να μην είχε επαρκή διαπαιδαγώγηση ή να μην του είχαν μάθει να ανέχεται τη ματαίωση. Έτσι μεγαλώνοντας μπορεί να αναπτύξει την πεποίθηση ότι δικαιούται ειδικά προνόμια και ότι δε θα έπρεπε να δεσμεύεται από τους κοινούς κανόνες που ακολουθούν οι άλλοι. Είτε μπορεί να αντιμετωπίζει δυσκολίες στον αυτοέλεγχο όταν αναβάλλεται η άμεση ικανοποίηση των στόχων και επιθυμιών του ή στην ολοκλήρωση των καθηκόντων του όταν δεν του είναι ευχάριστα.

Δε χρειάζεται απαραίτητα να είχαμε βιώσει κάποια πολύ τραυματική εμπειρία σχετικά με τις παραπάνω ανάγκες ώστε να αναπτυχθούν οι επακόλουθες δυσκολίες στον εαυτό μας ή στις σχέσεις μας. Από την άλλη, δεν χρειάζεται να έχουμε την τέλεια παιδική/ εφηβική ηλικία ώστε να καλυφθούν στο έπακρο αυτές τις ανάγκες, καθώς ακόμα και οι πιο στοργικοί γονείς δεν είναι τέλειοι. Και αν ως παιδιά δεν είχαμε τη δύναμη σε κάποιες περιπτώσεις να εκφράσουμε τις ανάγκες μας, μπορούμε πλέον ως ενήλικες να τις διεκδικήσουμε με πιο κατάλληλους τρόπους.

Η ψυχοθεραπεία είναι μια διαδικασία η οποία μπορεί να μας βοηθήσει να έρθουμε σε επαφή με τον εαυτό μας, να αναγνωρίσουμε τις βαθύτερες ανάγκες μας και να εστιάσουμε προς την εκπλήρωσή τους. 

Βιβλιογραφία:

Young J. E et al. (2015), Θεραπεία Σχημάτων - ένας οδηγός για τον θεραπευτή, εκδόσεις Πατάκη