Ψυχική ανθεκτικότητα: Ο καθοριστικός ρόλος του γονέα

Ως ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται η ικανότητα ανάκαμψης από αρνητικές συναισθηματικές εμπειρίες και η ευελιξία προσαρμογής στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις των αγχωτικών εμπειριών.

Οι κύριοι επιδραστικοί παράγοντες της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι: οι ατομικοί μηχανισμοί αντιμετώπισης δύσφορων καταστάσεων και συναισθημάτων και οι οικογενειακοί και κοινωνικοί προστατευτικοί μηχανισμοί.

Ένας θετικός, για το άτομο, μηχανισμός αντιμετώπισης έχει ως αποτέλεσμα υψηλότερα επίπεδα αυτοπεποίθησης, αυτοεκτίμησης και ποιότητας ζωής (Balikji et. al., 2022; Mesman et. al., 2021).

Υψηλότερα επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας συνεπάγονται αυξημένη προστασία του ατόμου από τις επιπτώσεις τραυματικών γεγονότων και αποτελεσματικότερη ανάκαμψη από ανάλογα γεγονότα (Balikji et. al., 2022). 

Ψυχική ανθεκτικότητα και ψυχική υγεία παρουσιάζουν σημαντικές συσχετίσεις, μέσω διαφόρων στρατηγικών αντιμετώπισης, συμπεριλαμβανομένων των συναισθηματικών, γνωστικών και συμπεριφορικών διαδικασιών.

Η ανθεκτικότητα κατέχει ουσιαστικό ρόλο στη βελτίωση της ευημερίας και της γενικής ικανοποίησης από τη ζωή, ενώ η ευτυχία αποτελεί σε ορισμένες περιπτώσεις τον ισχυρότερο προγνωστικό παράγοντα αυτοαξιολόγησης της υγείας (Balikji et. al., 2022). 

Η συσχέτιση της ψυχικής ανθεκτικότητας με τον ασφαλή δεσμό

Η ψυχική ανθεκτικότητα φέρεται να ξεκινά από το δεσμό μεταξύ γονέα (ή πρωταρχικού φροντιστή) και παιδιού, αποτελώντας βασικό παράγοντα που συμβάλλει στην υγιή ανάπτυξη σε παιδιά και εφήβους.

Μια ασφαλής, σταθερή σχέση με τουλάχιστον έναν ενήλικα, που φροντίζει και ανταποκρίνεται, είναι ένα ισχυρό μέσο προστασίας έναντι στρεσογόνων παραγόντων, από τραυματικά γεγονότα στη ζωή ενός παιδιού, όπως η έκθεση στη βία, το διαζύγιο, το πένθος και οι φυσικές καταστροφές. Επιπλέον, ο ασφαλής δεσμός, με έναρξη κατά τα πρώιμα αναπτυξιακά στάδια, παραμένει επιδραστικός καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του ατόμου.

Μάλιστα, τα άτομα που μεγάλωσαν με μη ασφαλείς/η δεσμό τείνουν πιο συχνά να ακολουθούν και στην ενήλικη ζωή τους το συγκεκριμένο μοτίβο (Bowlby, 1979).

Πιο συγκεκριμένα, πρόκεται για την απουσία μιας έστω σχέσης, η οποία εδραιώνει το αίσθημα αποδοχής και αυτοαποδοχής, κάλυψης συναισθηματικών και πρακτικών αναγκών, με ένα σταθερό, θετικά επιδραστικό ενήλικα, με έναρξη κατά τα πρώιμα αναπτυξιακά στάδια.

Παρόλα αυτά, ακόμα και αν δεν έχει επιτευχθεί, για οποιονδήποτε λόγο η παραπάνω συνθήκη, μπορεί ακόμα και μεταγενέστερα (όσο νωρίτερα τόσο το καλύτερο) να δημιουργηθεί και να εδραιωθεί, επουλώνοντας ή βελτιώνοντας αποφευκτικούς, αμφιθυμικούς ή αποδιοργανωτικούς δεσμούς.     

Το ασφαλές - θεραπευτικό περιβάλλον

Ένα ενσυναίσθητο, μη επικριτικό περιβάλλον, το οποίο ενισχύει το αίσθημα αποδοχής και αυτοαποδοχής, δημιουργεί τις κατάλληλες συνθήκες για τα παιδιά να μοιραστούν με ειλικρίνεια τις σκέψεις τους και τα συναισθήματά τους.

Παρέχει τη δυνατότητα αναγνώρισης και εξερεύνησης των συναισθημάτων τους και ενδεχομένως να τα συνδέει με συγκεκριμένες δεξιότητες αντιμετώπισης. Αναγνωρίζει και επιβεβαιώνει την ύπαρξη οποιονδήποτε συναισθημάτων του τώρα, δίχως επικριτισμούς («Η καθεμία / ο καθένας είναι εντάξει να νιώθει όπως και να νιώθει» «Το συναίσθημα είναι αυτό που είναι»).

Προσφέρει χώρο σε τυχόν ερωτήσεις και απορίες, δίχως να χρειάζεται να έχει όλες τις απαντήσεις. Απαντάει με κατάλληλο αναπτυξιακά τρόπο (ανάλογα με την ηλικία, ώστε να είναι όσο πιο κατανοητό γίνεται, αλλά και μέχρι εκεί που το παιδί ρωτάει). 

Ενθάρρυνση και ευελιξία

Ενθαρρύνει την επίλυση προβλημάτων για μεγάλα ή μικρά ζητήματα, δίχως να απαιτεί λύση στο εδώ και τώρα. Βοηθά τα παιδιά να αποδεχτούν την αβεβαιότητα αντί να την καταπολεμούν. Η αναγνώριση ότι η αβεβαιότητα και η αλλαγή είναι ένα εγγενές (αν και αγχωτικό πολλές φορές) μέρος της ύπαρξης επιτρέπει περισσότερη ευελιξία, επικέντρωση σε ό,τι μπορεί κανείς να ελέγξει και να προχωρήσει αναλόγως.

Ακόμη και όταν βιώνεται μια δύσκολη κατάσταση, είναι σημαντικό τα παιδιά να μπορούν ακόμα να επιλέξουν να κάνουν κάτι που τα βοηθά να αισθάνονται καλά, όπως ένα χόμπι ή μια δραστηριότητα που τους αρέσει, να κάνουν ένα διάλειμμα από τις υποχρεώσεις τους, να συνδεθούν με ένα φίλο ή να βοηθήσουν ένα μέλος της οικογένειας.

Επιπρόσθετο παράγοντα ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας, μπορεί να έχει η υπενθύμιση επιτυχημένων στο παρελθόν τρόπων αντιμετώπισης (των ίδιων των παιδιών εάν αυτό είναι δυνατό) σε περιόδους κρίσης και ανασφάλειας, αλλά και η επισήμανση και ενθάρρυνση των στοιχείων προσωπικότητας ή δεξιοτήτων, που δρουν ή έδρασαν θετικά και υποστηρικτικά.    

Συνοχή και σταθερότητα

Σημαντική ισχύ, πηγή έμπνευσης και πυλώνα σταθερότητας μπορούν να αποτελέσουν οι οικογενειακές, κοινωνικές ή ατομικές αξίες. Παρομοίως, σημαντικά ορόσημα και τελετουργίες, που σχετίζονται με τις παραπάνω αξίες ενδέχεται να συντελέσουν στο αίσθημα συνοχής και σταθερότητας, ιδίως σε περιόδους κρίσης και αναταραχής.

Άλλωστε, οι συνεπείς ρουτίνες, προσφέρουν μια καθησυχαστική αίσθηση δομής και κανονικότητας για όλη την οικογένεια σε περιόδους ταραχών. 

Βέβαια, για να παραμείνει το περιβάλλον υγιές, ασφαλές και υποστηρικτικό οφείλει κι αυτό με τη σειρά του να φροντίζει τον εαυτό του, με ανάλογους τρόπους όπως αναφέρθηκαν παραπάνω.

Ορισμένοι επιπρόσθετοι παράγοντες αυτοφροντίδας: 

• τακτική σωματική δραστηριότητα
• πρακτικές χαλάρωσης και εστίασης στο τώρα και ισχυροποίησης των συνδέσεων σώματος - νου (π.χ. πρακτικές ενσυνειδητότητας, διαλογισμός, yoga, stretching)
• υγιεινή διατροφή
• βελτίωση ποιότητας ύπνου και ξεκούρασης
• αλληλεπίδραση με τη φύση
• αυτοκαταγραφή σκέψεων (δίχως να απαιτείται ανάλυση και ερμηνεία αυτών)
• δημιουργικές δραστηριότητες που επιτρέπουν την ελεύθεση έκφραση (π.χ. συγγραφή, ποίηση, ζωγραφική, κατασκευές, διακόσμηση, φωτογραφία, κηπουρική)  

Βιβιογραφία

Balikji, J., Hoogbergen, M.M., Garssen, J. and Verster, J.C., 2022. Mental resilience, mood, and quality of life in young adults with self-reported impaired wound healing. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(5), p.2542.

Bowlby, J., 1979. The bowlby-ainsworth attachment theory. Behavioral and Brain Sciences, 2(4), pp.637-638.

Mesman, E., Vreeker, A. and Hillegers, M., 2021. Resilience and mental health in children and adolescents: an update of the recent literature and future directions. Current opinion in psychiatry, 34(6), p.586.