Ψυχολογική Ανθεκτικότητα: Μοντέλα ανάπτυξής της και αποτελέσματα στο σύγχρονο κοινωνικό και εργασιακό πλαίσιο

Η ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα ενός αντικειμένου, ενός οργανισμού ή μιας κοινότητας να αντέχει σε αντιξοότητες και συνθήκες που δημιουργούν πιέσεις και δυσκολίες σε διάφορα πεδία.

Για παράδειγμα, το σώμα μας έχει τη δική του ανθεκτικότητα στο νερό, με την έννοια ότι δε λιώνει, όπως για παράδειγμα λιώνει η ζάχαρη. Μπορούμε, επιπλέον την ανθεκτικότητα του σώματός μας να την αναπτύξουμε με τη βοήθεια της γυμναστικής και έτσι να ενδυναμώσουμε τους μυς και τις αρθρώσεις μας.

Το ίδιο μπορούμε να προσφέρουμε στο πνεύμα μας μέσω της γνώσης και της συνεχούς άντλησής της από τη μελέτη, την έρευνα, την περιέργεια, την πληροφόρηση. Αυτό, φυσικά, μπορεί να συμβεί και με την ψυχή μας. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι και μοντέλα ανάπτυξης της ψυχικής μας ανθεκτικότητας με την εφαρμογή των οποίων μπορούμε να απολαύσουμε την ευεξία και τα θετικά αποτελέσματά της και σε προσωπικό, αλλά και σε κοινωνικό και εργασιακό πλαίσιο.

Πριν, όμως, αναφερθούμε σε αυτά θα ήταν ωφέλιμο να αποτυπώσουμε τον ορισμό της ψυχικής ανθεκτικότητας, όπως μας τον δίνει η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (American Psychological Association – APA) .

Σύμφωνα, λοιπόν, με την APA, ο ορισμός που μας δίνει στην ανθεκτικότητα είναι ο εξής: "Ανθεκτικότητα είναι η διαδικασία και το αποτέλεσμα μιας επιτυχούς προσαρμογής σε δύσκολες ή προκλητικές εμπειρίες ζωής ειδικά μέσω νοητικής, συναισθηματικής και συμπεριφορικής ευελιξίας και προσαρμογής σε εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες”.

Ένας ορισμός της ψυχικής ανθεκτικότητας μας δίνεται από τους Steven J. Wolin και Sybil Wolin, κατά τους οποίους “Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα να ανακάμψεις, να αντέξεις τις δυσκολίες και να επιδιορθώσεις τον εαυτό σου“ ( Steven J. Wolin & Sybil Wolin, 1993).

Επίσης, η Κλινική Ψυχολόγος και Ψυχοθεραπεύτρια Δρ. Αγαθή Λακιώτη μας αναφέρει ως ορισμό της ψυχικής ανθεκτικότητας τα εξής: “Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητά μας να ανακάμπτουμε μετά από ένα δύσκολο και σοβαρό γεγονός στη ζωή μας. Είναι επίσης η ικανότητά μας να διατηρούμε την ψυχική μας υγεία και την καθημερινή λειτουργικότητά μας όταν αντιμετωπίζουμε μια χρόνια κατάσταση ή το στρες της καθημερινότητας. Είναι όμως και η ικανότητά μας να μαθαίνουμε από τις δύσκολες εμπειρίες και να αναπτυσσόμαστε –να γινόμαστε σοφότεροι και δυνατότεροι – μέσα από αυτές.”

Παράγοντες

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία (APA) υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που συμβάλλουν στο κατά πόσο καλά οι άνθρωποι προσαρμόζονται στις αντιξοότητες, οι κυριότεροι των οποίων είναι οι τρόποι με τους οποίους τα άτομα βλέπουν και εμπλέκονται στον κόσμο, η διαθεσιμότητα και η ποιότητα των κοινωνικών πόρων, καθώς και οι ειδικές στρατηγικές αντιμετώπισης. Συγκεκριμένα αναφέρει: 

“A number of factors contribute to how well people adapt to adversities, predominant among them:the ways in which individuals view and engage with the world the availability and quality of social resources specific coping strategies”

Επίσης, η APA αναφέρει ότι ψυχολογικές έρευνες δείχνουν πως οι πόροι και οι δεξιότητες που σχετίζονται με πιο θετική προσαρμογή (δηλαδή μεγαλύτερη ανθεκτικότητα) μπορούν να καλλιεργηθούν και να εξασκηθούν.

Θα αναπτύξουμε παρακάτω τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να ενδυναμώσουμε την ψυχική μας ανθεκτικότητα.

Σχετικά με τους παράγοντες είναι εκείνοι που μαζί με πολλούς μηχανισμούς διαμορφώνουν την ψυχική ανθεκτικότητα και καθορίζουν την ποιότητά της, την ένταση και το μέγεθός της στον καθένα και τη καθεμιά χωριστά.

Αυτοί οι παράγοντες ονομάζονται προστατευτικοί παράγοντες και αναφέρονται στα στοιχεία που φέρουν ως χαρακτηριστικά οι άνθρωποι που καταφέρνουν να μη λυγίζουν και να μη χάνουν τον εαυτό τους σε αντιξοότητες και δύσκολες συνθήκες ή συγκυρίες με τις οποίες μπορούν να έρθουν αντιμέτωποι.

Θα ήταν ωφέλιμο να κάναμε μια αναφορά σε αυτούς τους προστατευτικούς παράγοντες και να δούμε σε πόσα είδη χωρίζονται. Η Δρ. Αγαθή Λακιώτη αναφέρεται σχετικά στους γενετικούς και επιγενετικούς παράγοντες, όπου έχει βρεθεί κληρονομικότητα στην ψυχική ανθεκτικότητα. Δηλαδή, ο τρόπος που διαχειριζόμαστε το στρες και ο τρόπος που το νευρικό μας σύστημα λειτουργεί επηρεάζεται από ορισμένα γονίδια και πολυμορφισμούς. 

Επιπλέον, η ανθεκτικότητα και η ευαλωτότητα της ψυχολογίας μας απέναντι στο στρες μπορούν να επηρεαστούν από επιγενετικές αλλαγές του γονιδιώματος σε κρίσιμες περιόδους της ανάπτυξης.

Οι αναπτυξιακοί παράγοντες επίσης συμβάλλουν με το δικό τους καθοριστικό τρόπο στη διαμόρφωση της ψυχικής ανθεκτικότητας από την παιδική ηλικία. 

Αν οι γονείς του παιδιού ή οι φροντιστές του βρίσκονται δίπλα στο παιδί και του παρέχουν ασφάλεια, το υποστηρίζουν, είναι τρυφεροί και το προστατεύουν από την έκθεση σε εμπειρίες επαναλαμβανόμενες και συνεχείς ανεξέλεγκτου άγχους και του προσφέρουν παράλληλα ευκαιρίες αξιοποίησης των προσωπικών του δεξιοτήτων ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίσει διάφορες προκλήσεις, τότε δημιουργούν στο παιδί μια έντονη αίσθηση ικανότητας και ασφάλειας η οποία και αναπτύσσει την ψυχική του ανθεκτικότητα όχι μόνο κατά την παιδική του ηλικία, αλλά και ως ενήλικας. 

Τα αντίθετα, ακριβώς, αποτελέσματα προκύπτουν, όταν το παιδί μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον ανασφάλειας, χωρίς οι γονείς ή οι φροντιστές να του δείχνουν το ενδιαφέρον, την προσοχή, τη φροντίδα και χωρίς να παρέχουν τις δυνατότητες αξιοποίησης των δικών του skills. Σε τέτοια περίπτωση το παιδί αισθάνεται τρομερά ευάλωτο χωρίς να μπορεί να επηρεάσει τις συνθήκες ζωής του και στην ουσία νιώθει αβοήθητο και στο “τώρα'', αλλά και σε μελλοντικές δυσκολίες ακόμα και ως ενήλικας.

Η Δρ. Αγαθή Λακιώτη αναφέρεται σε νευροβιολογικούς παράγοντες και στον άξονα υποθαλάμου - υπόφυσης - επινεφριδίων. Η σχέση των τριών στοιχείων προσδιορίζει τον τρόπο που αντιμετωπίζει κάποιος το στρες και την ταχύτητα επαναφοράς της διάθεσής του σε φυσιολογικό επίπεδο. Αν αυτά βρίσκονται σε μια αγαστή και εναρμονισμένη συνεργασία τότε η ψυχική ανθεκτικότητα ενισχύεται. 

Τέλος, οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες αποτελούν και αυτοί ένα σημαντικό τύπο προστατευτικών παραγόντων. Εδώ παίζουν ρόλο τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς μας, ο τρόπος που σκεφτόμαστε και αντιμετωπίζουμε τα συναισθήματά μας, καθώς και οι στρατηγικές αντιμετώπισης του στρες που έχουμε ή όχι αναπτύξει και χρησιμοποιούμε και με τις σχέσεις μας.

Μερικοί από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που έχει φανεί ότι μας προστατεύουν όταν αντιμετωπίζουμε αντιξοότητες και τραυματικές εμπειρίες είναι:

• Η θετική αυτό-εικόνα και η αποδοχή του εαυτού μας
• Η ικανότητα να ελέγχουμε τα συναισθήματά μας
• Η ικανότητά μας να βιώνουμε θετικά συναισθήματα
• Η ρεαλιστική αισιοδοξία
• Η ικανότητα να μπορούμε να δούμε τις δυσκολίες με έναν πιο θετικό τρόπο
• Η πίστη στις ικανότητές μας να τα καταφέρουμε
• Η αίσθηση ότι έχουμε έλεγχο στις καταστάσεις
• Η ύπαρξη ενός σκοπού ή νοήματος στη ζωή
• Η κοινωνική υποστήριξη και το κοινωνικό δίκτυο
• Οι θετικές διαπροσωπικές δεξιότητες

Τρόποι Ενίσχυσης Ψυχικής Ανθεκτικότητας

Η προσπάθεια ενίσχυσης της ψυχικής μας ανθεκτικότητας έχει στήριξη και βοήθεια από τρόπους και στρατηγικές που αν εφαρμόσουμε ή έχουμε κατά νου θα μπορέσουμε να απολαύσουμε εκπληκτικά θετικά αποτελέσματα.

Χτίσιμο σχέσεων

Είναι εξαιρετικά ωφέλιμο στην ενίσχυση της ψυχικής μας προτεραιότητας να δώσουμε προτεραιότητα στις σχέσεις μας με τους συνανθρώπους. Η σύνδεση με ενσυναισθητικά και αξιόπιστα άτομα που μπορούν να μας κατανοήσουν δείχνοντάς μας συμπόνια είναι μια παρηγοριά, αλλά και συμβάλλουν στην προστασία της ψυχικής μας ανθεκτικότητας.

Ένα τραυματικό γεγονός μπορεί να μας οδηγήσει στην απομόνωση και να στερέψει κάθε διάθεσή μας για κοινωνικότητα. Όμως, αν στο περιβάλλον μας υπάρχουν άνθρωποι που μας αγαπούν, ενδιαφέρονται και νοιάζονται πραγματικά για εμάς, τότε μια έστω φορά την εβδομάδα είναι αρκετή ώστε να έρθουμε μαζί τους σε επαφή και να αισθανθούμε καλύτερα.

Επίσης, υπάρχουν πολλές κοινωνικές ομάδες που μπορούν να μας δώσουν ένα σκοπό και χαρά μέσα από τις δραστηριότητες με τις οποίες αυτές καταπιάνονται. Είτε αφορούν σε πολιτισμό, είτε σε άθληση είτε σε κοινωνικούς προβλήματισμούς, εθελοντισμό κλπ. Αυτή η συμμετοχή μας σε τέτοιες ομάδες θα μας φέορυν σε γνωριμία, επαφή και διαδραστικότητα με νέους στη ζωή μας ανθρώπους και σίγουρα αυτή η νέα αρχή θα βοηθήσει να ξεπεράσουμε και να αντιμετωπίσουμε την όποια δύσκολη εμπειρία βιώνουμε την τρέχουσα περίοδο.

Προώθηση Ευεξίας

Η φροντίδα του σώματός μας μπορεί να συμβάλλει θετικότατα στην ενίσχυση της ψυχικής μας ανθεκτικότητας. Η τακτική σωματική άσκηση, η σωστή και προσεγμένη διατροφή, η ενυδάτωση και ο άφθονος ύπνος μπορούν να ενισχύσουν το σώμα μας, ώστε να προσαρμοστεί στο στρες και να μειώσει την ύπαρξη συναισθημάτων όπως το άγχος ή η κατάθλιψη.

Το mindfulness (αυτο-επίγνωση) μας βοηθά στο να αποκτάμε συνδέσεις οι οποίες μεγαλώνουν μέσα μας την ελπίδα ότι μπορούμε να τα καταφέρουμε και να βγούμε από τη δυσκολία που βιώνουμε. 

Οι προσευχές, η γιόγκα, ο διαλογισμός είναι πολύ βοηθητικά και σε συνδυασμό με την τήρηση ενός ημερολογίου διαπιστώνουμε εν καιρώ πως οι αρνητικές σκέψεις περιορίζονται και ουσιαστικά ερχόμαστε σε στενότερη και συχνότερη επαφή με τις θετικές μας αναμνήσεις και σκέψεις νιώθοντας ευγνώμονες για ό,τι έχουμε. 

Έπειτα, η διέξοδος σε αλκοόλ, ουσίες, ναρκωτικά κλπ. δεν βοηθά την επούλωση του τραύματος και το σβήσιμο του πόνου που αυτό προκαλεί. Είναι προτιμότερο να αντιμετωπίσουμε το στρες και να το δούμε κατάματα παρά να προσφύγουμε σε βλαβερές και επικίνδυνες για εμάς διεξόδους προκειμένου να αποφύγουμε τον πόνο. 

Ανακάλυψη Σκοπού

Η εύρεση κάποιου σκοπού, όπως για παράδειγμα το να βοηθάμε εθελοντικά σε κάποια δομή φροντίδας αδύναμων κοινωνικών ομάδων ή το να βρεθούμε στο πλάι ενός φίλου που μας έχει ανάγκη και ζητά τη βοήθειά μας, καλλιεργεί την αίσθηση που έχουμε για την αυτοεκτίμησή μας. Η σύνδεση με τους άλλους ανθρώπους και η βοήθεια που προσφέρουμε σε κείνους είναι μια ταυτόχρονη βοήθεια στην ενίσχυση της ψυχικής μας ανθεκτικότητας.

Η προνοητικότητά μας επίσης βοηθά. Έχει τη δική της αξία, η δυνατότητά μας να αναγνωρίζουμε και να αποδεχόμαστε τη συναισθηματική κατάσταση που μας δημιουργεί μια δύσκολη συνθήκη. Εκεί είναι που βρισκόμαστε ενώπιον της δικής μας αυτοανακάλυψης διερωτώμενοι “Τι μπορώ να κάνω για ένα πρόβλημα στη ζωή μου;” 

Για παράδειγμα αντί να καταναλώσουμε χρόνο προσπαθώντας να πείσουμε τον εργοδότη μας ότι δεν έπραξε σωστά που μας απέλυσε, μπορούμε το χρόνο αυτόν να τον αξιοποιήσουμε φτιάχνοντας το βιογραφικό μας επισημαίνοντας τις κορυφαίες μας δυνάμεις και ικανότητες. Αυτή η πρωτοβουλία και εκκίνηση θα μας βοηθήσει δίνοντάς μας μια ενέργεια που θα βοηθήσει και την ψυχική μας ανθεκτικότητα ώστε να αντέξουμε την απόλυση και να μη μπλοκάρει η καθημερινότητά μας σε αυτό το γεγονός.

Η στοχοθεσία είναι μια διαδικασία που μπορεί να μας δημιουργήσει εξαιρετικές συγκινήσεις μέσα από την επίτευξη ρεαλιστικών στόχων. Είναι προτιμότερο να θέτουμε μικρότερους στόχους με την προοπτική να τους πετύχουμε παρά να αναλωνόμαστε σε μεγάλες στοχοθεσίες με μικρή πιθανότητα επιτυχίας. Βήμα - βήμα μπορούμε να κερδίσουμε τη ζωή και να ξεπεράσουμε τον πόνο και τη δυσκολία. 

Κάποιες επώδυνες εμπειρίες, όπως για παράδειγμα η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, μια ασθένεια, ένα τροχαίο κλπ. αποτελούν μια ευκαιρία για αυτο - ανακάλυψη. Οι άνθρωποι που έχουν βιώσει κάποια τέτοια εμπειρία αναφέρουν καλύτερες σχέσεις και μεγαλύτερη αίσθηση δύναμης, ακόμη και όταν αισθάνονται ευάλωτοι. Αυτό μπορεί να αυξήσει την αίσθηση της αυτοεκτίμησής τους και να αυξήσει την εκτίμησή τους για τη ζωή.

Μοντέλα Ανάπτυξης Της Ψυχικής Ανθεκτικότητας

Υπάρχουν κάποια μοντέλα που συμβάλλουν στην ανάπτυξη και θωράκιση της ψυχικής μας ανθεκτικότητας. Τα μοντέλα αυτά επιδρούν στο κοινωνικό και επαγγελματικό πλαίσιο της ζωής μας με το δικό του, το καθένα από αυτά, τρόπο. Τα παραθέτουμε:

Το μοντέλο διπλών παραγόντων ABCX των McCubbin και Patterson

Η νέα εννοιολόγιση που δίνουν οι McCubbin και Patterson στο οικογενειακό στρες εχει παρακινήσει έναν ολοένα και αυξανόμενο αριθμό μελετητών να χρησιμοποιούν το συγκεκριμένο μοντέλο, ώστε να κατανοήσουμε ποιοτικά και ποσοτικά τις επιπτώσεις της κρίσης, του τραύματος και του στρες στη λειτουργία της οικογένειας. 

Για παράδειγμα, οι μελετητές χρησιμοποιούν το μοντέλο των διπλών παραγόντων ABCX για την κατανόηση του αντίκτυπου της μετεγκατάστασης της λειτουργίας της οικογένειας, με ποιο τρόπο αντιμετωπίζουν οι άνδρες και οι γυναίκες ένα διαζύγιο, καθώς και τις προκλήσεις που ακολουθούν μετά τη δημιουργία μιας θετής οικογένειας και την ύπαρξη κάποιου εξώγαμου παιδιού.

Άλλοι μελετητές χρησιμοποιούν το συγκεκριμένο μοντέλο για την κλινική αξιολόγηση των φροντιστών της οικογένειας οι οποίοι μπορεί να πάσχουν από άνοια. Παρατηρούν, επίσης, παράγοντες που επηρεάζουν την ψυχοκοινωνική προσαρμογή της μητέρας στον παιδικό καρκίνο και κατά πόσο οι νοητικές και σωματικές αναπηρίες επηρεάζουν τη λειτουργία της οικογένειας.

Άλλοι πάλι μελετητές χρησιμοποιούν το μοντέλο των διπλών παραγόντων των Mc Cubbin & Patterson για να εξετάσουν τους πόρους που χρησιμοποιούνται από οικογένειες υπό οικονομική πίεση, το άγχος που βιώνουν οι παππούδες και οι γιαγιάδες που φροντίζουν εγγόνια και να επεκταθούν στις ατομικές και κοινωνικές επιταγές του νοσηλευτικού επαγγέλματος.

Θα μπορούσαμε να πούμε πως το μοντέλο των διπλών παραγόντων ABCX μοιάζει με μια μαγνητική τομογραφία που σκιαγραφεί με όσο το δυνατό περισσότερη σαφήνεια τη λειτουργία της οικογένειας κάτω από δύσκολες ακόμα και κάποιες σπάνιες συνθήκες και αντιξοότητες. Έτσι, δίνεται μια εικόνα ώστε να μπορούμε να ενδυναμώσουμε την ψυχική ανθεκτικότητα του συστήματος στα σημεία που αυτή είναι ευάλωτη κατά περίπτωση.

Μοντέλο διαχείρισης του στρες της Δρ. Suzanne Kobasa

Πρόκειται για ένα μοντέλο διαχείρισης στρεσογόνων καταστάσεων που βιώνει κάποιος ειδικά στο χώρο εργασίας. Η σωματική και συναισθηματική πίεση που δημιουργούνται από στρεσογόνα γεγονότα μπορούν να οδηγήσουν σε σημαντικές βλάβες και ασθένειες. Το μοντέλο αυτό είναι απλό και το στοιχείο της απλότητάς του είναι που πολλοί επαγγελματίες ψυχικής υγείας το χρησιμοποιούν ως ένα πολύτιμο εργαλείο. 

Η φυσική κατάσταση (health condition) και η μετασχηματιστική διαχείριση (transformational coping) είναι οι δύο παράγοντες στους οποίους αν εστιάσουμε κατά τη διαχείριση του στρες μπορεί να οδηγηθεί αυτή σε επιτυχία και να έχουμε εξαιρετικά θετικά αποτελέσματα.

Στο Ilinois Bell στα τέλη της δεκαετίας του 70 και στις αρχές της δεκαετίας του 80' έγιναν εκτενείς έρευνες, οι οποίες διατύπωσαν θεωρίες και πρακτικές που σχετίζονται με το μοντέλο διαχείρισης του στρες της Δρ. Suzanne Kobasa. Στις έρευνες συμμετείχαν στελέχη και μάνατζερ εταιρειών μέσου και ανώτερου επιπέδου (Maddi and Kobasa 1984). Αξίζει να σημειωθεί, ότι εκείνη τη δεκαετία υπήρξαν σημαντικές αλλαγές στην αγορά, στα εργασιακά ζητήματα, στις απαιτήσεις των καταναλωτών και στις οργανωτικές αλλαγές, αλλαγές οι οποίες δημιουργούσαν αβεβαιότητα, πίεση και καταστάσεις έντονου στρες για τον εργαζόμενο.

Το μοντέλο της Αντιστάθμισης

Το αντισταθμιστικό μοντέλο (compesatory model) αναφέρεται σε μια περίσταση στην οποία ένας προστατευτικός παράγοντας αντισταθμίζει ή λειτουργεί σε αντίθετη κατεύθυνση με έναν παράγοντα κινδύνου. Ο προστατευτικός παράγοντας έχει άμεση επίδραση στο αποτέλεσμα, που είναι ανεξάρτητο από την επίδραση του παράγοντα κινδύνου (Anderson & Ledogar, 2008). Ακόμη, στο αντισταθμιστικό μοντέλο μελετάται η επίδραση των προστατευτικών και των παραγόντων κινδύνου στην προσαρμοστικότητα του ανθρώπου και αναφέρεται πως ο συνδυασμός των παραγόντων κινδύνου και των προστατευτικών παραγόντων, προβλέπουν τα αποτελέσματα, κάθε μεταβλητή των οποίων έχει ανεξάρτητη επίδραση στο αποτέλεσμα (Sugland, Zaslow, & Winquist, Nord, 1993). 

Επιπρόσθετα, το αντισταθμιστικό μοντέλο υποδεικνύει ότι οι προστατευτικοί παράγοντες μειώνουν την επιρροή των παραγόντων επικινδυνότητας με το να εφαρμόζουν μια αντίθετη επίπτωση. Σύμφωνα με τους Μasten & Ρowell, (2003), το μοντέλο αφορά σε παράγοντες που, όταν υπάρχουν, λειτουργούν θετικά παρέχοντας ψυχολογική και ψυχική πληρότητα, ανεξάρτητα από το βαθμό αντιξοότητας. Οι παράγοντες αυτοί αποτελούν ψυχοκοινωνικούς πόρους μέσα σε ένα πλαίσιο αντίξοων συνθηκών και αντισταθμίζουν τον κίνδυνο που αυτές προκαλούν. Μερικοί αντισταθμιστικοί παράγοντες αφορούν στο υψηλό επίπεδο νοητικής λειτουργίας, τη θετική ποιότητα γονεϊκής φροντίδας που έχει δεχθεί το άτομο, την κοινωνική υποστήριξη, το υψηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, και τη θετική του αυτοεικόνα (Masten, 2001).

Συμπερασματικά, όταν το άτομο διακρίνεται από πολλούς αντισταθμιστικούς παράγοντες και βιώνει αντίξοες συνθήκες, η προσαρμογή του προμηνύεται πιο θετική, αφού η επίδραση των παραγόντων που αναφέρθηκαν παραπάνω, λειτουργούν αθροιστικά.

Το προστατευτικό μοντέλο

Το μοντέλο αυτό αναφέρεται στη σχέση κινδύνου - αποτελέσματος . Όσοι περισσότεροι οι προστατευτικοί παράγοντες τόσο περισσότερο αποδυναμώνεται αυτή η σχέση.

Ειδικότερα ο Garmezy και οι συνεργάτες του (1984), αναφέρουν πως οι ψυχοκοινωνικοί πόροι μετριάζουν ή μειώνουν τις επιπτώσεις ενός κινδύνου σε αρνητικό αποτέλεσμα, ενώ οι προστατευτικοί παράγοντες μπορεί να λειτουργούν με διάφορους τρόπους για να επηρεάσουν θετικά τα αποτελέσματα. Ένας από αυτούς είναι να μειώσουν ή να αποδυναμώσουν τους κινδύνους και τις συνέπειες αυτών, χωρίς ωστόσο να τα αφαιρέσουν εντελώς. Εναλλακτικά μπορούν να ενισχύσουν τη θετική επίδραση ενός άλλου προστατευτικού παράγοντα στη δημιουργία μιας άλλης επίδρασης.

Στο μοντέλο αυτό διερευνώνται και οι διαδράσεις που εμφανίζονται ανάμεσα στους προστατευτικούς παράγοντες. Οι πιθανότητες μιας εκδήλωσης αρνητικής έκβασης μετριάζονται καθώς οι προστατευτικοί παράγοντες αλληλενεργούν με τους παράγοντες επικινδυνότητας (Fergus & Ζimmerman, 2005).

Το μοντέλο των προστατευτικών παραγόντων διακρίνεται σε:

1. Προστατευτικό-σταθεροποιητικό μοντέλο. 

Σχέση μεταξύ κινδύνου και αρνητικού αποτελέσματος δεν υπάρχει όταν υφίσταται ένας προστατευτικός παράγοντας ((Fergus & Ζimmerman, 2005). Το αντίθετο συμβαίνει σε περίπτωση απουσίας προστατευτικού παράγοντα. Το προστατευτικό-σταθεροποιητικό μοντέλο συμβάλλει στην εξάλειψη της απειλής όταν δρα κάποιος προστατευτικός παράγοντας.

2. Προστατευτικό-αντιδραστικό μοντέλο.

Στο συγκεκριμένο μοντέλο η σχέση ανάμεσα στον κίνδυνο και το αποτέλεσμα είναι ισχυρότερη, όταν ο προστατευτικός παράγοντας απουσιάζει (Luthar et al., 2000).

3. Προστατευτικό-προστατευτικό μοντέλο.

Όταν στην έκβαση μιας κατάστασης ένας προστατευτικός παράγοντας επιφέρει την αντίδραση άλλου προστατευτικού παράγοντα.

Επίδραση Μοντέλων Σε Κοινωνικό Και Εργασιακό Πλαίσιο

Τα μοντέλα ανάπτυξης, διαχείρισης, ελέγχου της ψυχικής ανθεκτικότητας που παρουσιάσαμε, κάποια από τα πολλά που υπάρχουν, καθώς και οι τρόποι ενίσχυσης της ψυχικής ανθεκτικότητας, τους οποίους και αναλύσαμε προηγουμένως, συμβάλλουν καθοριστικά και μοναδικά στο κοινωνικό και επαγγελματικό πλαίσιο της ζωής του ατόμου.

Οι σχέσεις που διαμορφώνονται στα συστήματα της οικογένειας, της φιλίας, των κοινωνικών ομάδων και ο τρόπος που αυτές αντιμετωπίζουν τη δυσκολία, την ταραχή, το τραύμα, την επούλωση και την αποκατάσταση, την ενδυνάμωση και την ευεξία δεν είναι δυνατό να μην επηρεάζονται και να μην αλλάζουν υπό το πρίσμα των μοντέλων ψυχικής ανθεκτικότητας. Φυσικά, οι σχέσεις αυτές δοκιμάζονται, αντέχουν ή όχι, διαμορφώνουν εξελίξεις και προκαλούν γεγονότα και στον εργασιακό τομέα.

Η διαχείριση μιας απόλυσης, μιας δύσκολης επικοινωνίας με συναδέλφους, μιας καταχρηστικής από προϊσταμένους επιβολής εξουσίας σίγουρα είναι στο μικροσκόπιο των μοντέλων και αυτό προκαλεί πέρα από ενδιαφέρον τις δικές του επιρροές.

Επίλογος

Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι μια διαρκής, συνεχής και διαδραστική κατάσταση που συνεχώς κυμαίνεται χωρίς να παγιώνεται, καθώς αυτή έρχεται αντιμέτωπη με προκλήσεις, αιφνιδιασμούς, αρνητικές εκπλήξεις και εξελίξεις. Η ταραχή, η αναπάντεχη επαφή με το απρόσμενο και το δύσκολο, το επίπονο, το δυστυχές αποτελούν μια πρόκληση για το άτομο, αλλά και μια δοκιμή να εξετάσει που βρίσκεται και να διαπιστώσει μετά την τραγικότητα της όποιας εμπειρίας που θα βρεθεί και κατά πόσο όλη αυτή η εμπειρία, το βίωμα ενίσχυσαν και τροφοδότησαν με δύναμη την ψυχή του, τις άμυνες, την προστασία, τους τρόπους διαχείρισης και αντιμετώπισης των κρίσεων της ζωής.

Παραπάνω προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε όσα περισσότερα στοιχεία και σημεία καταφέραμε για να αποτυπώσουμε την ανάγκη, αλλά και τη θετικότητα που μπορεί να αποκομίσει το άτομο ενισχύοντας την ψυχική του ανθεκτικότητα.

Σίγουρα, υπάρχουν πολλά εργαλεία, τρόποι και μοντέλα τα οποία μπορούν να σταθούν δίπλα στον ευάλωτο και να τον παρηγορήσουν, να τον φροντίσουν, να τον κάνουν να νιώσει περισσότερη σιγουριά και αυτοεκτίμηση . 

Πάντως, το μόνο σίγουρο είναι ότι η ψυχική ανθεκτικότητα έχει μόνο ανοδική πορεία και αυτή δίνει το μεγάλο ενδιαφέρον στη ζωή μας καθότι όσο πιο ψηλά μπορούμε να βρεθούμε μετά από υπερβάσεις τόσο πιο απολαυστική θα είναι και η θέα που θα απλώνεται μπροστά μας.

Παράρτημα

1. apa.org/topics/resilience 
2. agathilakioti.gr
3. dione.lib.unipi.gr, Κωστούρος Αργύριος

Βιβλιογραφία

agathilakioti.gr

Andersson, N., Ledogar RJ. (2008). The CIET Aboriginal youth resilience studies: 14 years of capacity building and methods development in Canada. In Journal of Aboriginal and Indigenous Community Health. 65–88.  

[Anthony EK. Cluster profiles of youths living in urban poverty: Factors affecting risk and resilience. Social Work Research. 2008 Mar 1;32(1):6-17 .     

APA (AMERICAN PSYCHOLOGICAL ASSOCIATION) / apa.org/topics/resilience

Bailey SJ, Letiecq BL, Porterfield F. Family coping and adaptation among grandparents rearing grandchildren. Journal of Intergenerational Relationships. 2009 Jun 8;7(2- 3):144-58. doi:10.1080/15350770902851072.  

[Boss P, Bryant CM, Mancini JA. Family stress management: A contextual approach. Sage Publications; 2016 Aug 16.  

 Building your Resilience, AMERICAN PSYCHOLOGICAL ASSOCIATION, 2020

[Clark MS. The double ABCX model of family crisis as a representation of family functioning after rehabilitation from stroke. Psychology, Health & Medicine. 1999 May 1;4(2):203-20.  

[Crosbie-Burnett M. Application of family stress theory to remarriage: A model for assessing and helping stepfamilies. Family Relations. 1989 Jul 1:323-31.) .  

https://dione.lib.unipi.gr/    

Fergus, S., & Zimmerman, M. A. (2005). Adolescent resilience: A framework for under- standing healthy development in the face of risk. Annual Review of Public Health, 26:399–419.  

Florian V, Dangoor N. Personal and familial adaptation of women with severe physical disabilities: A further validation of the double ABCX model. Journal of Marriage and the Family. 1994 Aug 1:735-46.  

Frame MW, Shehan CL. Work and well-being in the twoperson career: Relocation stress and coping among clergy husbands and wives. Family relations. 1994 Apr 1:196-205

Garmezy, N. & Rutter, M. (1985). Acute stress reactions. In Rutter, M. & Hersov, L. (eds), Child and Adolescent Psychiatry: Modern Approaches, Oxford: Blackwell.  

Hunter Revell SM, McCurry MK. Postflood disaster management and the home health nurse: using theory to guide practice. Journal of community health nursing. 2010 Jul 30;27(3):126-36.  

Jurich AP, Russell CS. Family therapy with rural families in a time of farm crisis. Family Relations. 1987 Oct 1:364-7.

Lavee Y, McCubbin HI, Patterson JM. The double ABCX model of family stress and adaptation: An empirical test by analysis of structural equations with latent variables. Journal of Marriage and the Family. 1985 Nov 1:811-25

Luthar, S. S., & Cicchetti, D. (2000). The construct of resilience: Implications for interventions and social policies. Development and Psychopathology, 12(4): 857- 885  

Masten, A.S. (2001). Ordinary magic. Resilience processes in development. American Psychologist 56:227-238.  

Masten, A. S., & Powell, J. (2003). A resilience framework for research, policy, and practice. In Resilience and Vulnerability: Adaptation in the Context of Childhood Adversities. S.S. Luthar, Ed.: 1–25. Cambridge University Press. New York.  

McCurry MK, Revell SM, Roy Sr C. Knowledge for the good of the individual and society: linking philosophy, disciplinary goals, theory, and practice. Nursing Philosophy. 2010 Jan 1;11(1):42-52. doi:10.1111/j.1466-769X.2009.00423.x.  

Rankin ED, Haut MW, Keefover RW. Clinical assessment of family caregivers in dementia. The gerontologist. 1992 Dec 1;32(6):813-21.    

Sugland, B. W., Zaslow, M., & Winquist-Nord, C. (1993). Risk, vulnerability, and resilience among youth: In search of a conceptual framework (paper prepared for the William T. Grant Foundation). Washington, DC: Child Trends.  

Tschann JM, Johnston JR, Wallerstein JS. Resources, stressors, and attachment as predictors of adult adjustment after divorce: A longitudinal study. Journal of Marriage and the Family. 1989 Nov 1:1033-46.)

Vandsburger E, Biggerstaff MA. Evaluation of the stress adjustment and adaptation model among families reporting economic pressure. Journal of Family Social Work. 2004 Oct 4;8(2):65-84. doi:10.1300/J039v08n02_04.