Τρίτη ηλικία και μοναξιά

Οι ηλικιωμένοι αποτελούν μία ευάλωτη ηλικιακή ομάδα, καθώς τείνουν να έρχονται αντιμέτωποι με διάφορες μορφές απώλειας στην ύστερη ενήλικη ζωή τους, γνωστική, σωματική, οικονομική, κοινωνική. Οι απώλειες αυτές συχνά οδηγούν στην κοινωνική απομόνωση, η οποία με την σειρά της δημιουργεί πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη καταθλιπτικών συμπτωμάτων (Fokkema, De Jong Gierveld, Dykstra, 2012).

Το αίσθημα μοναξιάς στους ηλικιωμένους

Οι Elsayed, El-Etreby, Ibrahim (2019), σε έρευνα που διεξήχθη σε 150 ηλικιωμένους στην Αίγυπτο, παρατήρησαν ότι τα ηλικιωμένα άτομα τείνουν να βιώνουν μέτρια επίπεδα μοναξιάς σε ποσοστό περίπου 86%.

Το ποσοστό αυτό παρουσίαζε θετική συσχέτιση με την ήπια κατάθλιψη, ενώ και ήπια αρνητική συσχέτιση με τις κοινωνικές επαφές (κυρίως, οικογένεια & σημαντικοί άλλοι).

Σύμφωνα με τους Barakkat, Elattar & Zaki (2019), μάλιστα, η κατάθλιψη είναι η πιο συχνά διαγνωσμένη διαταραχή διάθεσης στην 3η ηλικία.

Οι λόγοι μπορεί να είναι ποικίλοι, μεταξύ των οποίων, η έλλειψη ουσιαστικής επαφής με την οικογένεια, η έλλειψη ιδιωτικότητας, η ελλιπής φροντίδα και αγάπη, καταστάσεις οι οποίες τείνουν να αυξάνουν το άγχος και λειτουργούν ως ψυχοπιεστικοί παράγοντες.

Διάφορες αγχώδεις διαταραχές τείνουν να συνυπάρχουν με την κατάθλιψη, συνήθως λόγω οικονομικών δυσκολιών ή λόγω έλλειψης δικτύου ψυχολογικής υποστήριξης.

Επίσης, το φύλο, η συννοσηρότητα, η απουσία συντρόφου, φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο στην πρόβλεψη της κατάθλιψης και των αγχωδών διαταραχών (Barakkat, Elattar & Zaki, 2019).

Ειδικότερα, ηλικιωμένοι με συνυπάρχουσα ψυχική διαταραχή τείνουν να νιώθουν πιο μόνοι σε σχέση με ηλικιωμένους χωρίς κάποια άλλη ψυχική διαταραχή.

Η συνυπάρχουσα ψυχική νόσος τείνει να ανατροφοδοτεί την κατάθλιψη, αλλά και το αντίστροφο (Grover et al., 2018). Ενώ, η απουσία συντρόφου φαίνεται να επιβαρύνει και αυτή, το επίπεδο μοναξιάς που βιώνει ένας ηλικιωμένος, δεδομένου ότι για τους ηλικιωμένους το πιο σημαντικό άτομο του κοινωνικού τους δικτύου φαίνεται να είναι ο σύντροφός τους (Mathur, 2015).

Παράλληλα, το αίσθημα της μοναξιάς φαίνεται να είναι υψηλότερο σε γυναίκες με κατάθλιψη, χωρίς κάποιο ισχυρό κοινωνικό δίκτυο, αλλά δεν ισχύει το ίδιο και για τους άντρες.

Πιθανώς, το εύρημα αυτό σχετίζεται με το γεγονός ότι οι γυναίκες θεωρούν πυλώνα του κοινωνικού τους δικτύου, πέρα από τον σύντροφό τους, τα παιδιά τους, τα οποία τείνουν να ανεξαρτητοποιούνται και να δημιουργούν τις δικές τους οικογένειες, ενώ οι άντρες δίνουν μεγάλη βαρύτητα και στα αδέλφια και τους συνομήλικους φίλους τους με τους οποίους συνήθως διατηρούν πιο εύκολα συστηματικές κοινωνικές επαφές στην καθημερινότητά τους.

Τέλος, η μοναξιά τείνει να συνδέεται θετικά με την κατάθλιψη, το άγχος και τα σωματικά συμπτώματα και για τα δύο φύλα (Grover et al., 2018).

Μοναξιά στην 3η ηλικία & covid-19

Στις 11 Μαρτίου, ο Διεθνής Οργανισμός Υγείας (ΔΟΥ), ανακήρυξε τον ιό του covid-19 ως πανδημία (WHO, 2020), και άμεσα λήφθηκαν ανά τον κόσμο προστατευτικά μέτρα που συνιστούσαν ή ζητούσαν επιτακτικά τον εγκλεισμό στα σπίτια (Mervosh, Lu, & Swales, 2020), με απαιτούμενη την τήρηση αποστάσεων ασφαλείας το λιγότερο 2 μέτρα από οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο (CDC, 2020).

Ο εγκλεισμός έφερε μείωση των κοινωνικών επαφών, με οικείους και μη, η οποία με την σειρά της προκάλεσε μείωση του αισθήματος του «ανήκειν» (Sandstrom & Dunn, 2014). Αίσθημα, το οποίο είναι πιο ανεπτυγμένο στους εξωστρεφείς, σε σχέση με τους εσωστρεφείς ανθρώπους, καθώς οι πρώτοι φαίνεται να αντιλαμβάνονται τις κοινωνικές τους σχέσεις ως πολύ σημαντική μεταβλητή στην υποκειμενικά αντιλαμβανόμενη ποιότητα της ζωής τους, ενώ οι εσωστρεφείς τείνουν έτσι και αλλιώς ζουν πιο απομονωμένοι (Folk;Miyamoto;Dunn; Lyubomirsky,2020).

Αντίστοιχα, και οι εξωστρεφείς ηλικιωμένοι είχαν περισσότερα να χάσουν από τους εσωστρεφείς.

Σε κάθε περίπτωση, όμως, μια καραντίνα έχει διάφορους περιορισμούς. Η λήψη και διατήρηση των προστατευτικών μέτρων φαίνεται να δημιούργησαν ένα αίσθημα φόβου, ο οποίος ισχυροποιείτο μέσα από την μοναξιά, στην οποία υποχρεώθηκαν πολλοί άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και οι ηλικιωμένοι. Ωστόσο, δεν βίωσαν όλοι οι ηλικιωμένοι στον ίδιο βαθμό τις ψυχολογικές συνέπειες της πανδημίας.

Οι Heidinger & Richter σε έρευνα που πραγματοποίησαν το 2020, παρατήρησαν ότι ηλικιωμένα άτομα τα οποία ζούσαν μόνα τους, ήδη πριν την έναρξη του covid-19, φαίνεται να μην σημείωσαν σημαντική αύξηση στο αυτοαναφερόμενο αίσθημα της μοναξιάς σε σχέση με τα ηλικιωμένα άτομα που συζούσαν με ένα ή περισσότερα άτομα.

Αυτό το εύρημα πιθανώς οφείλεται στο γεγονός ότι τα άτομα που ζουν μόνα τους, έχουν «συνηθίσει» την μοναξιά, και επομένως, βρισκόντουσαν υψηλά στην κλίμακα της μοναξιάς, από πριν (Heidinger & Richter, 2020). Ωστόσο, οι ψυχολογικές συνέπειες της πανδημίας έθεσαν σε μεγάλη ευαλωτότητα την πλειονότητα της 3ης ηλικίας, και εξίταραν ένα διάχυτο αίσθημα ανασφάλειας.

Είναι, λοιπόν, σημαντικό, να αναρωτηθούμε κατά πόσο τα μέτρα πρόληψης του covid 19 βοήθησαν στην προστασία της σωματικής υγείας, αλλά επιβάρυναν την ψυχική υγεία, σε σημείο που πυροδότησαν και διαιώνισαν διάφορες αγχώδεις, καταθλιπτικές διαταραχές, ανησυχίες, έλλειψη χαράς και ενθουσιασμού για το μέλλον (Patel, MPhil & Ginsberg, 2020).

Παρεμβάσεις σε ηλικιωμένους

Αν θελήσουμε να κατανοήσουμε και να βοηθήσουμε τους ηλικιωμένους, καλό θα ήταν να αναρωτηθούμε πρώτα τι είναι αυτό που μπορεί να τους οχυρώσει ενάντια στην μοναξιά και την κατάθλιψη. Μέσα σε αυτό το κλίμα, έρευνες έχουν δείξει ότι ένα άτομο μπορεί να αισθάνεται μόνο του, ωστόσο να μην βιώνει καταθλιπτικά συμπτώματα, όταν παρεμβάλλεται η μεταβλητή της ανθεκτικότητας.

Η ανθεκτικότητα, λοιπόν, τείνει να προστατεύει το άτομο από ην κατάθλιψη και την επιβάρυνση της ψυχικής του υγείας (Zhao et al.,2018).

Τι ορίζουμε ως ψυχική ανθεκτικότητα;

Η ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα να εφαρμόζει κανείς μία ποικιλία κοινωνικών και συναισθηματικών στρατηγικών αντιμετώπισης προβλημάτων με έναν ευέλικτο τρόπο που συμβάλει στην θετική προσαρμογή και την ψυχική ευεξία του ατόμου (Southwick, Bonanno, Masten, Panter-Brick & Yehuda,2014; Ματσόπουλος, 2011; Henderson & Milstein,2008).

Το αίσθημα του «ανήκειν», ο οραματισμός επίτευξης στόχων για το μέλλον, το αίσθημα ελέγχου της ζωής και η κοινωνική στήριξη τείνουν να ενισχύουν την ψυχική ανθεκτικότητα (Zhao et al.,2018).

Συνεπώς, θα ήταν χρήσιμο, οι χώροι φιλοξενίας ηλικιωμένων να ενσωματώσουν στο έργο τους δραστηριότητες που ενισχύουν τις παραπάνω μεταβλητές.

Ενδεικτικά, χρήσιμος θα ήταν ο προγραμματισμός δραστηριοτήτων από το προσωπικό των οίκων ευγηρίας, οι οποίες θα καλλιεργούν στους ηλικιωμένους κάποια προσδοκία για το μέλλον. π.χ. μέσα από την προετοιμασία και δημιουργία χειροτεχνιών, χριστουγεννιάτικου παζαριού, πασχαλινής μουσικής εκδήλωσης, θεατρικής βραδιάς κ.λ.π. Η συμμετοχή των ηλικιωμένων στις δραστηριότητες, και η ανάθεση έργων στον καθένα ξεχωριστά φαίνεται να ενισχύει το ομαδικό πνεύμα και την αυτοεκτίμηση.

Επίσης, χρήσιμο θα ήταν να διοργανώνονται συναντήσεις των ενοίκων, κατά τις οποίες θα ενισχύεται το αίσθημα της ευγνωμοσύνης, μέσα από τις οποίες π.χ. θα αναφέρει ο κάθε ηλικιωμένος τα χαρακτηριστικά εκείνα, τα οποία θαυμάζει και εκτιμά, αρχικά στον ίδιο, και έπειτα και στους άλλους. Έρευνες έχουν δείξει ότι με αυτό τον τρόπο, πέρα από το αίσθημα της ευγνωμοσύνης τείνει να μειώνεται και το καθημερινό στρες (Killen & Macaskill, 2014).

Παράλληλα, η συμμετοχή τους σε δραστηριότητες εκγύμνασης με την χρήση του κέντρου βάρους, οι ασκήσεις ισορροπίας και μυϊκής ενδυνάμωσης, φαίνεται να βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων. Ωστόσο, όλες οι δραστηριότητες χρειάζεται να λαμβάνουν ως γνώμονα τις δυνατότητες και αντοχές των εκάστοτε ηλικιωμένων, διασφαλίζοντας παράλληλα και την ασφάλειά τους (Dunsky, 2019).

Νέο σύστημα προσωποκεντρικής φροντίδας ηλικιωμένων

Ένα νέο σύστημα προσωποκεντρικής φροντίδας, μάλιστα, προτείνει πέρα από την συμμετοχή των ηλικιωμένων σε δραστηριότητες, και την ενεργή συμμετοχή τους σε αυτές. Ειδικότερα, προτείνει να λαμβάνεται υπόψιν η γνώμη των ηλικιωμένων ως προς το πώς επιθυμούν να διεκπεραιώσουν την ημέρα τους και τις δραστηριότητές τους, και όχι να ανταποκρίνονται παθητικά σε ένα δομημένο πρόγραμμα.

Με αυτό τον τρόπο, φαίνεται να αυξάνεται το αίσθημα του ελέγχου της καθημερινότητάς τους (Bangerter, Van Haitsma, Heid, & Abbott, 2016), και κατ’ επέκταση να ενθαρρύνεται η αντίληψη ότι έχουν ακόμα την δυνατότητα να υλοποιήσουν, όσα οραματίζονται και επιθυμούν για τους ίδιους. Αποκτούν έτσι ένα υποτυπώδη έλεγχο πάνω στην ζωή τους, γεγονός που αυξάνει την αισιοδοξία και την ψυχική τους ενδυνάμωση (Andrew & Meeks, 2016).

Ωστόσο, η καλλιέργεια αισθήματος ελέγχου της καθημερινότητας μπορεί να επιτευχθεί και με άλλους τρόπους, όπως μέσα από το μοίρασμα ρόλων, π.χ. κάποιος ηλικιωμένος μπορεί να αναλαμβάνει να επιβλέπει την ενυδάτωση των συν-ενοίκων του, κάποιος άλλος να καταμετρά την παρουσία όλων των συν-ενοίκων στις ομάδες νοητικής ενδυνάμωσης/εκγύμνασης/ψυχαγωγίας, και κάποιος να κρατά αρχείο με τις ονομαστικές γιορτές και τα γενέθλιά τους κ.λ.π.

Επίσης, είναι σημαντικό να διατηρείται στο βαθμό του εφικτού, η ανεξαρτησία των ηλικιωμένων ενοίκων στην διεκπεραίωση των καθημερινών τους λειτουργιών, όταν αυτό είναι δυνατό, π.χ. το τάϊσμα να εφαρμόζεται μόνο σε ηλικιωμένους οι οποίοι αδυνατούν να φάνε μόνοι τους, άτομα που ακόμα περπατάνε, έστω και με κάποια δυσκολία να συνεχίσουν να περπατάνε υπό την επίβλεψη του προσωπικού, και το αναπηρικό καροτσάκι να είναι η ύστατη λύση.

Αντιμέτωπιση κοινωνικής απομάκρυνσης

Καταλήγοντας, στους δύσκολους καιρούς του κορωνοϊού, είναι σημαντικό να ανιχνευθούν νέοι, προσαρμοσμένοι στην σύγχρονη κοινωνία, τρόποι καταπολέμησης της κοινωνικής απομάκρυνσης.

Ένας από αυτούς μπορεί να είναι μέσω της χρήσης των τεχνολογιών. Είναι βοηθητικό, κάποιες φορές, οι ηλικιωμένοι να εκπαιδεύονται στην χρήση των τεχνολογιών, του internet και των ψηφιακών μέσων, ώστε να απασχολούν το μυαλό τους με νέες γνώσεις και πληροφορίες, και σε δεύτερο χρόνο να τις χρησιμοποιούν προς όφελός τους (π.χ. επικοινωνία με συγγενικό πρόσωπο μέσω skype), όπως αναφέρεται στους Patel, MPhil & Ginsberg (2020).

Κλείνοντας, είναι γεγονός ότι η ευθύνη του νοσηλευτικού και βοηθητικού προσωπικού των οίκων ευγηρίας είναι μεγάλη, ειδικά στις δύσκολες εποχές του κορωνοϊού, καθώς πέρα από τις διαδικαστικές λειτουργίες, χρειάζεται να καλύψουν και το συναισθηματικό κενό που συνεπάγεται η απουσία των οικείων τους προσώπων.

Οι ηλικιωμένοι, έχουν ως επί το πλείστων, την ικανότητα να αναγνωρίζουν το νοιάξιμο, όταν αυτό τους προσφέρεται με έναν πηγαίο και ειλικρινή τρόπο. Πράγμα το οποίο τείνει να τους προσφέρει ψυχική ηρεμία και το αίσθημα ότι η ζωή τους έχει ακόμα αξία.

Όπως το μικρό παιδί, πιστεύει ότι είναι άξιο της αγάπης των σημαντικών άλλων, όταν αυτή του προσφέρεται ανιδιοτελώς, έτσι και οι ηλικιωμένοι χρειάζεται πολλές φορές να λάβουν πρώτα αγάπη από τους φροντιστές τους, ώστε να αγαπήσουν και να αποδεχθούν τον «ατελή» εαυτό τους.

Τον εαυτό εκείνο που τους προδίδει όταν προσπαθούν να θυμηθούν κάτι και δεν μπορούν, όταν σηκώνουν το ποτήρι και τους πέφτει από τα χέρια, όταν δεν προλαβαίνουν να πάνε στο μπάνιο και κατουριούνται επάνω τους, και όταν μπερδεύονται αν αυτός που βλέπουν μπροστά τους είναι το παιδί τους ή ο νοσηλευτής.

Τον εαυτό εκείνο που τους υπενθυμίζει πώς είναι η ζωή στο σήμερα, αλλά ταυτόχρονα αναπολεί την ζωή στο «χθες». Εν τέλει, τον εαυτό εκείνο που τους ανασύρει τον εαυτό που έχασαν…Ίσως, είναι μια μορφή θανάτου και αυτή τελικά.

Συνοψίζοντας, το να βλέπει ένας άνθρωπος τον εαυτό του να γερνά και να μειώνονται οι δυνάμεις του, συχνά είναι μία δυσάρεστη πρόκληση για τον ίδιο. Όλοι λίγο πολύ έχουμε ή είχαμε στο οικείο μας περιβάλλον ένα άτομο 3ης ηλικίας, το οποίο αντιμετωπίζει ή αντιμετώπιζε κάποιες από αυτές τις προκλήσεις. Προκλήσεις, οι οποίες πολλές φορές δημιουργούν ανησυχίες και σύγχυση, αισθήματα ανασφάλειας και απομόνωση.

Δεδομένου ότι η ρότα της ζωής έχει μία κατεύθυνση, την οποία δεν μπορούμε να αλλάξουμε, ας διευκολύνουμε όσο μπορούμε αυτό το ταξίδι. Κανένας δεν μπορεί να γίνει σωτήρας, όμως, όλοι μπορούμε να συνδράμουμε στην βελτίωση της ζωής της 3ης ηλικίας, στο βαθμό του εφικτού, με τα μέσα που διαθέτουμε.