Παθοκρατία: όταν άνθρωποι με ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά κατέχουν εξουσία

Η “παθοκρατία” (στα αγγλικά “pathocracy”) είναι ένας όρος σχετικά πρόσφατος, που πρόσφατα ως ψυχολόγος τον συνάντησα και θέλησα να το μοιραστώ με όσους/ες ενδιαφέρονται, μέσω αυτού του πολύ σύντομου ψυχο-κοινωνικού άρθρου. 

Τον όρο αυτό εφηύρε ο Πολωνός ψυχίατρος Andrew Lobaczewski και τον ανέφερε το 1984 στο βιβλίο του “Political Ponerology: A Science on the Nature of Evil Adjusted for Political Purposes”.

Ο Lobaczewski στη νεαρή του ηλικία είχε υποφέρει αρχικά από τους Ναζί και μετά από τον Στάλιν. Στη συνέχεια, ως ψυχίατρος, αφιερώθηκε στην μελέτη των ψυχικών διαταραχών – και πιο συγκεκριμένα των ψυχοπαθητικών και ναρκισσιστικών παθολογιών - σε σχέση με την εξουσία και την πολιτική. 

Ήθελε να κατανοήσει γιατί άνθρωποι με τέτοια ψυχικά χαρακτηριστικά τείνουν να αποκτούν επιρροή και εξουσία σε τέτοιο βαθμό, που κάποιοι να κατακτούν σημαντικές και νευραλγικές θέσεις σε χώρες και κυβερνήσεις, ενώ άνθρωποι χωρίς αυτά τα χαρακτηριστικά φαίνεται να δυσκολεύονται.

Ο Lobaczewski διευκρινίζει και υπενθυμίζει ότι οι άνθρωποι που πάσχουν από αυτές τις διαταραχές – ψυχοπάθεια και ναρκισσισμό – είναι σαφέστατα μια μικρή μειοψηφία, ωστόσο έλκονται ιδιαίτερα έντονα από τη δύναμη και την προβολή κι έχουν ιδιαίτερα χαμηλές αναστολές, κάτι που τους διευκολύνει να τα διεκδικούν με κάθε τρόπο.

Έτσι, δημιούργησε στον όρο “παθοκρατία”, που προφανώς αποτελείται από τις ελληνικές λέξεις πάθος (= από το πάσχω) και κράτος (= δύναμη, ισχύς), για να περιγράψει αυτό φαινόμενο.

Σημείωση: Στις μέρες μας έρευνες δείχνουν ότι άνθρωποι με τέτοια έντονα παθολογικά χαρακτηριστικά δεν τα συναντά κανείς μόνο σε θέσεις που έχουν να κάνουν με πολιτική εξουσία αλλά και σε άλλους χώρους, εταιρείες, διαφόρων ειδών οργανισμούς, κτλ.

Τι είναι η παθοκρατία;

Η παθοκρατία, λοιπόν, αναφέρεται κυρίως σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου δημιουργείται ένα σύστημα διακυβέρνησης από μια μειοψηφία ανθρώπων με έντονες διαταραχές προσωπικότητας, η οποία αναλαμβάνει και αρέσκεται στο να ασκεί κυριαρχικά έλεγχο κι εξουσία πάνω σε μια ευρύτερη κοινωνία ανθρώπων.

Κάποιες φορές οι μη ή πολύ λιγότερο διαταραγμένοι άνθρωποι μπορεί να τους βρίσκουν χαρισματικούς.

Ζητήματα Ηθικής και Δεοντολογίας στην Άσκηση της Ψυχοθεραπείας
Κύκλος Σεμιναρίων για Επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας | Γενική είσοδος: 35 ευρώ
Θεματικές Ενότητες: Διπλές σχέσεις θεραπευτή – θεραπευόμενου | Ψυχική ανθεκτικότητα του θεραπευτή | Υπέρβαση – παραβίαση ορίων στην ψυχοθεραπευτική σχέση | Ειδικές προκλήσεις στην ψυχοθεραπεία | Ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας | Διαχείριση εξω-θεραπευτικών πληροφοριών | Διατήρηση και άρση του απορρήτου

Η παρορμητικότητά τους να συγχέεται με αποφασιστικότητα, ο ναρκισσισμός τους με αυτοπεποίθηση, η απερισκεψία τους με αφοβία, η ζημιογόνα έλλειψη ενσυναίσθησης με ψυχική ωριμότητα. 

Ωστόσο, η “παθοκρατία” δεν είναι ατομική υπόθεση.

Δηλαδή, δεν αρκεί μόνο ένα άτομο με ψυχοπαθητική ή ναρκισσιστική παθολογία για να εκδηλωθεί το φαινόμενο.

Όπως αναφέρει ο Lobaczewski, αυτό που φαίνεται να συμβαίνει είναι ότι ηγέτες (ή άνθρωποι με κάποιου είδους δύναμη) με τέτοια χαρακτηριστικά έχουν την τάση να έλκουν κι άλλους ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές ή επίσης, όπως αναφέρει: “αν ένα άτομο σε θέση πολιτικής εξουσίας είναι ψυχοπαθής, αυτός/ή μπορεί να δημιουργήσει μια επιδημία ψυχοπαθολογίας σε άτομα που ουσιαστικά δεν είναι ψυχοπαθή” (Lobaczewski, 2006).

Παράλληλα, καθώς το μείγμα ψυχοπάθειας και ναρκισσισμού είναι σχεσιακά από απωθητικό έως επώδυνο κι επικίνδυνο, οι άνθρωποι που δεν έχουν τέτοια ψυχοπαθολογικά χαρακτηριστικά τείνουν να εξοστρακίζονται ή να απομακρύνονται από αυτά τα παθολογικά συστήματα/ομάδες.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η “παθοκρατία” να επεκτείνεται και να ενδυναμώνεται.

Ιστορικά ένα σχετικά πρόσφατο χαρακτηριστικό τέτοιο δείγμα αποτελεί η ανάδυση της ναζιστικής διακυβέρνησης στη Γερμανία την δεκαετία του 1930.

Το έως τότε για τα δεδομένα δημοκρατικό πολίτευμα στη Γερμανία μεταμορφώθηκε σε Ναζιστικό καθεστώς μέσα σε λιγότερο από δυο χρόνια.

Νομίζω ότι μπορεί κανείς να εντοπίσει παρόμοιες δυναμικές από την αρχαιότητα έως και στο σήμερα.

Διαβάστε ακόμη στο Psychology.gr το σχετικό άρθρο: Έριχ Φρομ: Η ψυχολογία του Ναζισμού και οι σαδομαζοχιστικές πλευρές της ιδεολογίας του Χίτλερ

Ποια είναι σε γενικές γραμμές τα χαρακτηριστικά της παθοκρατίας; Πώς εκδηλώνονται στην πραγματική ζωή;

Καταρχάς η “παθοκρατία”, σύμφωνα με τον Lobaczewski, μπορεί να έχει πολλές μορφές.

Μπορεί να ενέχεται σε ένα φαινομενικά δημοκρατικό σύστημα, σε ένα θεοκρατικό σύστημα, σε ένα ιδεολογικό σύστημα και βέβαια σε ένα ανοιχτά ολοκληρωτικό καθεστώς.
 
Παρακάτω παραθέτω ενδεικτικά μερικά συστατικά του φαινομένου:

• Αποθάρρυνση ή/και καταστολή της ατομικότητας και της δημιουργικότητας.
• Απαξίωση της διανόησης, της δημιουργικής έκφρασης και των καλλιτεχνικών αξιών.
• Απαξίωση της ηθικής του αλτρουισμού και άλλων ανθρωπιστικών ιδιοτήτων και αξιών, η κοινωνική δομή βασίζεται κυριότατα στο ατομικό συμφέρον.
• Αποθάρρυνση ουσιαστικής κοινωνικής συνοχής και συλλογικότητας.
• Εκτεταμένη διαφθορά, υπερβολική αποφυγή διαφάνειας.
• Φανατική ιδεολογία – όποια ιδεολογία. Π.χ. διαστρέβλωση ιδεολογιών ή/και γεγονότων με τρόπο παθολογικό, όπου υπάρχει ελάχιστη συνοχή με την ουσία του πρωτοτύπου ή της πραγματικότητας.
• Σχεσιακή σύνδεση έντονα βασισμένη στην καχυποψία, τον ατομικισμό και την μισαλλοδοξία.
• Συγκεντρωτισμός με  αυτοσκοπό τον κυριαρχικό έλεγχο – προτιμάται ένα κέντρο ελέγχου.
• Παρανοϊκός, υπερβολικά αντιδραστικός και υποκριτικός τρόπος διακυβέρνησης.
• Υπερβολική, αυθαίρετη, δογματικά ανελαστική νομοθεσία. Η δύναμη λήψης αποφάσεων ολοένα και μειώνεται/αφαιρείται από τους πολίτες.
• Ακραία ανισότητα μεταξύ φτωχών και πλούσιων – συρρίκνωση της μεσαίας τάξης.
• Διακυβέρνηση μέσω φόβου και βίας.
• Οι άνθρωποι θεωρούνται περισσότερο “πόροι” προς χρήση κι εκμετάλλευση, παρά πρόσωπα.
• Αυθαίρετες διαιρέσεις στον πληθυσμό (π.χ. εθνικότητα, θρησκεία, τάξη, σεξουαλικότητα), που πυροδοτούν μεταξύ τους άκαιρες και ακραίες συγκρούσεις.
• Αποθάρρυνση της ελευθερίας του λόγου – δημόσιου διαλόγου, διαμαρτυρίας, εξουσιαστικά ελεγχόμενα ΜΜΕ, προπαγάνδα.
• Παραβίαση βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, π.χ. όπως αυτά έχουν κατοχυρωθεί.
• Η πνευματική ζωή χρησιμοποιείται ως εργαλείο ελέγχου και χειραγώγησης του πληθυσμού – π.χ. άκαμπτα ή/και φοβικά κατηχητικά σχήματα.

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο: Αν οι άνθρωποι είναι τόσο δημιουργικοί, γιατί κάνουν τόσο καταστρεπτικά πράγματα;

Η Δημοκρατία ως προστασία και ρυθμιστική δύναμη

“Το μόνο που χρειάζεται το κακό για να θριαμβεύσει είναι οι καλοί να μην κάνουν τίποτα.” Edmund Burke (Ιρλανδός πολιτικός 1729 – 1797)

Η ιστορία διαχρονικά μάς δείχνει ότι η Δημοκρατία και οι δημοκρατικοί θεσμοί έχουν ως σκοπό και μπορούν, μεταξύ άλλων, να προστατέψουν από την άνοδο έντονα παθολογικών ατόμων και ομάδων. Φυσικά δεν είναι τέλεια και το φαινόμενο είναι πολυσύνθετο. Ωστόσο, μπορούν να αποτελούν σοβαρά αναχώματα σε τέτοια παθολογικά ή/και αμοραλιστικά φαινόμενα. 

Παρατηρούμε ότι οι διαταραγμένοι ηγέτες απεχθάνονται τη δημοκρατία, σημειώνει ο Hughes (2018), και είναι το πρώτο πράγμα που θέλουν να αποδυναμώσουν, αν όχι να καταργήσουν, μόλις τους δοθεί η ευκαιρία και η εξουσία.

Τα καλά νέα, σύμφωνα με τον Lobaczewski, είναι ότι συνήθως αυτά τα σχήματα διακυβέρνησης δεν μπορούν να διαρκέσουν χρονικά πολύ, τουλάχιστον στη Δύση, καθώς, όταν γίνουν αντιληπτά από τους πολίτες, χάνουν σύντομα την υποστήριξη και την εμπιστοσύνη τους.

Δεν πρέπει, ωστόσο, να ξεχνάμε ότι η “παθοκρατία” ανθίζει μόνο όταν δεν παίρνουμε και δεν εφαρμόζουμε τα απαραίτητα μέτρα για να προστατευτούμε από διαταραγμένους ηγέτες, όπου κι αν αυτοί/ες δραστηριοποιούνται. Μέτρα που μπορούν να εμποδίζουν μια μικρή μειοψηφία -  (περίπου 2% του γενικού πληθυσμού, με αυξητική τάση) - διαταραγμένων ατόμων να αναλαμβάνει θέσεις ευθύνης κι εξουσίας και να έχει τόσο επιβλαβή, αν όχι επικίνδυνη, επιρροή στις ζωές τόσο πολλών ανθρώπων και κοινωνιών.

Είναι ειρωνεία να χρειάζεται κανείς να περάσει εξετάσεις για να πάρει άδεια οδήγησης αλλά να μη χρειάζεται καμία παρόμοια διαδικασία για να ηγηθεί μιας χώρας, ενός οργανισμού, ενός σχολείου, κτλ.

Οι πολίτες χρειάζεται να μάθουν να διακρίνουν και να επιλέγουν καλύτερα. Η παράμετρος της παιδείας, της κουλτούρας, της ατομικής ελευθερίας μαζί κι ευθύνης δεν μπορεί να υποτιμάται.

Κατά τη γνώμη μου, οι ψυχολόγοι, οι κοινωνιολόγοι και οι άνθρωποι των κοινωνικών και όχι μόνο επιστημών, έχουν το ηθικό χρέος να συμβάλουν, ο καθένας όσο ξέρει και μπορεί μέσα από το πεδίο του, σε αυτή τη διαδικασία.

Πρέπει να διατηρήσουμε και να ενισχύσουμε τους δημοκρατικούς μας θεσμούς και διαδικασίες για να διασφαλίσουμε ότι η μεγάλη μάζα των ανθρώπων προστατεύεται από έντονα εγωκεντρικές μειοψηφίες με ακόρεστη λαχτάρα για κυριαρχία κι εξουσία.
Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι η δημοκρατία δεν θα μετατραπεί σε παθοκρατία.
Και, ίσως, όπως γράφει ο Χρήστος Γιανναράς, να διερωτηθούμε “πόση Δημοκρατία αντέχουμε;”. 

Διαβάστε ακόμη στο Psycholog.gr, το σχετικό άρθρο: Groupthink: Τι είναι και πώς αποφεύγεται το φαινόμενο της ομαδικής σκέψης

Πηγές / Βιβλιογραφία

Hodson, G. M., Hogg, S. M & MacInnis, C. C. (2009). The role of "dark personalities" (narcissism, Machiavellianism, psychopathy), Big Five personality factors, and ideology in explaining prejudice. Journal of Research in Personality, 43(4), 686–690. 

Hughes, I. (2018). Disordered Minds: How Dangerous Personalities Are Destroying Democracy. WInchester, UK: Zero Books. 

Łobaczewski, A. (2006). Political Ponerology: A Science on the Nature of Evil Adjusted for Political Purposes.Grande Prairie: Red Pill Press.