Αναγνωρίστε τις προκαταλήψεις

Τα συναισθήματα επηρεάζουν συνεχώς τις διαδικασίες σκέψης και τις αποφάσεις μας, κάτω από το επίπεδο της επίγνωσής μας. Και το πιο κοινό συναίσθημα είναι η επιθυμία για ευχαρίστηση και η αποφυγή του πόνου. Οι σκέψεις μας σχεδόν αναπόφευκτα περιστρέφονται γύρω από αυτή την επιθυμία: απλά αποφεύγουμε ιδέες που μας είναι δυσάρεστες ή οδυνηρές.

Φανταζόμαστε ότι ψάχνουμε την αλήθεια, ή ότι είμαστε ρεαλιστές, ενώ στην πραγματικότητα εμμένουμε σε ιδέες που μας ανακουφίζουν από την ένταση και καταπραΰνουν το εγώ μας, μας κάνουν να νιώθουμε ανώτεροι.

Αυτή η αρχή της απόλαυσης στη σκέψη είναι η πηγή όλων των διανοητικών μας προκαταλήψεων.

Αν πιστεύετε ότι για κάποιο λόγο έχετε ανοσία σε κάποια από τις ακόλουθες προκαταλήψεις, είναι απλώς ένα έμπρακτο παράδειγμα της αρχής της απόλαυσης. Αντί γι’ αυτό, είναι καλύτερα να ψάξετε και να δείτε πώς λειτουργούν συνεχώς μέσα σας αυτές οι προκαταλήψεις, καθώς και να μάθετε πώς να αναγνωρίζετε τον ανάλογο παραλογισμό στους άλλους.

Η προκατάληψη της επιβεβαίωσης

Κοιτάζω τα στοιχεία και καταλήγω στις αποφάσεις μου μέσα από λίγο ως πολύ ορθολογικές διαδικασίες.

Για να κρατήσουμε μια ιδέα και να πείσουμε τον εαυτό μας ότι καταλήξαμε σ’ αυτή λογικά, αναζητούμε στοιχεία για να υποστηρίξουμε την άποψή μας.

Τι το πιο αντικειμενικό ή επιστημονικό;

Αλλά λόγω της αρχής της απόλαυσης και της ασυνείδητης επιρροής της, καταφέρνουμε να βρούμε τα στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτό που θέλουμε να πιστέψουμε. Αυτό είναι γνωστό ως προκατάληψη της επιβεβαίωσης.

Είναι κάτι που το βλέπουμε να συμβαίνει όταν οι άνθρωποι κάνουν σχέδια, ειδικά σχέδια υψηλού ρίσκου. Ένα σχέδιο συλλαμβάνεται με στόχο να οδηγήσει σε ένα θετικό, επιθυμητό αποτέλεσμα. Αν οι άνθρωποι στάθμιζαν εξίσου τις πιθανές αρνητικές και θετικές συνέπειες, ενδεχομένως να δίσταζαν να αναλάβουν δράση. Χωρίς να το συνειδητοποιούν, στρέφονται αναπόφευκτα προς πληροφορίες που επιβεβαιώνουν το επιθυμητό θετικό αποτέλεσμα, το ευχάριστο σενάριο.

Tο βλέπουμε επίσης να συμβαίνει όταν οι άνθρωποι υποτίθεται ότι ζητούν συμβουλές. Αυτό είναι το μαρτύριο των περισσότερων συμβούλων. Εντέλει, από τους εμπειρογνώμονες οι άνθρωποι θέλουν να ακούσουν την επιβεβαίωση των δικών τους ιδεών και επιλογών.

Θα ερμηνεύσουν αυτά που λέτε υπό το πρίσμα των όσων θέλουν να ακούσουν, κι αν οι συμβουλές σας έρχονται σε αντίθεση με τις επιθυμίες τους, θα βρουν κάποιον τρόπο να απορρίψουν τη γνώμη σας, τη λεγόμενη εμπειρογνωμοσύνη σας.

Όσο πιο ισχυρό είναι το άτομο, τόσο περισσότερο υπόκειται σε αυτή τη μορφή προκατάληψης της επιβεβαίωσης.

Όταν εξετάζετε την προκατάληψη της επιβεβαίωσης στον κόσμο, ρίξτε μια ματιά στις θεωρίες που φαίνονται κάπως υπερβολικά καλές για να είναι αληθινές. Προωθούνται ένα σωρό στατιστικές και μελέτες για να τις αποδείξουν, και δεν είναι πολύ δύσκολο να βρεθούν όταν είστε πεπεισμένοι για την ορθότητα του επιχειρήματός σας. Στο διαδίκτυο είναι εύκολο να βρείτε μελέτες που υποστηρίζουν και τις δύο πλευρές ενός επιχειρήματος.

Σε γενικές γραμμές, ποτέ μην αποδέχεστε την εγκυρότητα των ιδεών κάποιων απλώς και μόνο επειδή παραθέτουν «αποδεικτικά στοιχεία».

Αντίθετα, εξετάστε οι ίδιοι τα στοιχεία στο ψυχρό φως της μέρας, με όσο περισσότερο σκεπτικισμό μπορείτε να επιστρατεύσετε. Η πρώτη σας αντίδραση θα πρέπει πάντα να είναι η εύρεση των αποδεικτικών στοιχείων που ανατρέπουν τις πιο αγαπημένες πεποιθήσεις σας, όπως και αυτές των άλλων. Αυτή είναι η αληθινή επιστήμη.

Η προκατάληψη της πειθούς

Πιστεύω ακράδαντα σε αυτή την ιδέα. Πρέπει να είναι αλήθεια.

Εμμένουμε σε μια ιδέα που μας είναι ευχάριστη, αλλά βαθιά μέσα μας μπορεί να έχουμε κάποιες αμφιβολίες ως προς την αλήθεια της, κι έτσι κάνουμε ένα βήμα παραπέρα για να πείσουμε τον εαυτό μας – να την πιστέψουμε με πάθος και να αντιταχθούμε σθεναρά σε όποιον την αμφισβητεί.

Πώς γίνεται να μην είναι αληθινή η ιδέα μας από τη στιγμή που μας βγάζει τόση ενέργεια για να την υπερασπιστούμε; σκεφτόμαστε.

Αυτή η προκατάληψη αποκαλύπτεται ακόμα πιο ξεκάθαρα στη σχέση μας με τους ηγέτες – αν εκφράζουν μια άποψη με εντυπωσιακές λέξεις και χειρονομίες, γλαφυρές παρομοιώσεις και διασκεδαστικά ανέκδοτα, και κυρίως με αστείρευτη σιγουριά, αναμφίβολα σημαίνει ότι έχουν εξετάσει προσεκτικά την ιδέα για να την εκφράζουν με τέτοια βεβαιότητα.

Από την άλλη πλευρά, όσοι μιλούν με λεπτές αποχρώσεις και διστακτικό τόνο προδίδουν αδυναμία και αυτο- αμφισβήτηση.

Πιθανότατα λένε ψέματα – ή έτσι νομίζουμε. Αυτή η προκατάληψη μας κάνει ευάλωτους σε πωλητές και δημαγωγούς που δείχνουν αυτοπεποίθηση με σκοπό να πείσουν και να εξαπατήσουν. Γνωρίζουν ότι οι άνθρωποι διψούν για διασκέδαση, οπότε κρύβουν τις μισές αλήθειες με δραματικά εφέ.

Η προκατάληψη της εμφάνισης

Καταλαβαίνω τους ανθρώπους με τους οποίους έχω πάρε-δώσε. Τους βλέπω όπως είναι.

Βλέπουμε τους ανθρώπους όχι όπως είναι, αλλά όπως μας φαίνονται. Και αυτό που φαίνεται είναι συνήθως παραπλανητικό.

Πρώτον, οι άνθρωποι έχουν εκπαιδευτεί να παρουσιάζουν στους άλλους την κατάλληλη για την περίσταση όψη τους, αυτή που θα κριθεί θετικά.

Δείχνουν ότι είναι υπέρμαχοι των ευγενέστερων σκοπών, παρουσιάζονται ως εργατικοί και ευσυνείδητοι. Και εκλαμβάνουμε αυτά τα προσωπεία ως πραγματικότητα.

Δεύτερον, είμαστε επιρρεπείς στο φαινόμενο του φωτοστέφανου – όταν βλέπουμε ορισμένες αρνητικές ή θετικές ιδιότητες σε ένα άτομο (κοινωνική αμηχανία, νοημοσύνη), θεωρούμε ότι υποκρύπτονται άλλες θετικές ή αρνητικές ιδιότητες που ταιριάζουν με αυτές. Τα ευπαρουσίαστα άτομα γενικά φαίνονται πιο αξιόπιστα, ιδιαίτερα οι πολιτικοί.

Αν κάποιος είναι επιτυχημένος, εικάζουμε ότι είναι επίσης ηθικός και ευσυνείδητος και του αξίζει η καλή του τύχη.

Αυτό παραβλέπει το ότι πολλοί άνθρωποι έχουν προοδεύσει στη ζωή τους με όχι ακριβώς ηθικά μέσα, γεγονός που φροντίζουν τεχνηέντως να αποκρύπτουν.

Η προκατάληψη της ομάδας

Οι ιδέες μου είναι δικές μου. Δεν ακούω την ομάδα. Δεν είμαι κομφορμιστής. Είμαστε από τη φύση μας κοινωνικά ζώα. Το αίσθημα της απομόνωσης, της διαφοράς από την ομάδα, είναι καταθλιπτικό και τρομακτικό.

Βιώνουμε τεράστια ανακούφιση όταν βρίσκουμε άλλους που σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Στην πραγματικότητα, τείνουμε να υιοθετούμε ιδέες και απόψεις ακριβώς επειδή μας προκαλούν αυτή την ανακούφιση.

Δεν έχουμε επίγνωση αυτής της έλξης και γι’ αυτό φανταζόμαστε ότι έχουμε καταλήξει σε συγκεκριμένες ιδέες από μόνοι μας.

Δείτε αυτούς που υποστηρίζουν το ένα ή το άλλο κόμμα ή μια ιδεολογία – επικρατεί ένας εκπληκτικός δογματισμός ή μια ορθότητα χωρίς κανείς να έχει πει τίποτα ή χωρίς να έχει ασκήσει υπερβολική πίεση.

Αν κάποιος ανήκει στη δεξιά ή στην αριστερά, οι απόψεις του ως διά μαγείας θα ακολουθούν σχεδόν πάντα την ίδια κατεύθυνση σε δεκάδες ζητήματα, αλλά λίγοι θα παραδέχονταν ποτέ αυτή την επιρροή στα πρότυπα σκέψης τους.

Η προκατάληψη της ευθύνης

Μαθαίνω από την εμπειρία και τα λάθη μου.

Τα λάθη και οι αποτυχίες προκαλούν την ανάγκη εξήγησης. Θέλουμε να πάρουμε ένα μάθημα και να μην επαναλάβουμε την εμπειρία. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν θέλουμε να εξετάσουμε πολύ προσεκτικά αυτό που κάναμε. Η ενδοσκόπησή μας είναι περιορισμένη. Η φυσική μας απάντηση είναι να κατηγορήσουμε τους άλλους, τις περιστάσεις ή μια στιγμιαία ακρισία.

Ο λόγος αυτής της προκατάληψης είναι ότι συχνά μας φαίνεται πολύ επώδυνο να δούμε τα λάθη μας, γιατί κάτι τέτοιο κλονίζει το αίσθημα της υπεροχής μας. Ενοχλεί το εγώ μας.

Ξαναφέρνουμε στο μυαλό μας τις πράξεις μας, προσποιούμαστε ότι σκεφτόμαστε τι κάναμε. Αλλά με την πάροδο του χρόνου η αρχή της απόλαυσης βγαίνει ξανά στην επιφάνεια και ξεχνάμε ποιο κομματάκι του λάθους αποδώσαμε σ’ εμάς.

Η επιθυμία και το συναίσθημα θα μας τυφλώσουν πάλι, θα επαναλάβουμε ακριβώς το ίδιο λάθος και θα περάσουμε από την ίδια χλιαρή διαδικασία μομφής και κατόπιν θα ξεχάσουμε, μέχρι να πεθάνουμε. Αν οι άνθρωποι μάθαιναν πραγματικά από την εμπειρία τους, στον κόσμο θα βρίσκαμε ελάχιστα λάθη και αμέτρητες επιτυχημένες καριέρες.

Η προκατάληψη της ανωτερότητας

Είμαι διαφορετικός. Είμαι πιο λογικός και πιο ηθικός από τους άλλους.

Ελάχιστοι θα έλεγαν κάτι τέτοιο στους συνομιλητές τους την ώρα της συζήτησης. Ακούγεται αλαζονικό. Αλλά σε πολλές δημοσκοπήσεις και μελέτες, όταν τους ζητείται να συγκριθούν με τους άλλους, οι άνθρωποι εκφράζουν σε γενικές γραμμές μια παραλλαγή αυτής της κρίσης. Είναι σαν την οπτική ψευδαίσθηση – δεν βλέπουμε τα λάθη και τους παραλογισμούς μας, μόνο αυτά των άλλων.

Έτσι, για παράδειγμα, εύκολα θα πιστέψουμε ότι οι οπαδοί του άλλου πολιτικού κόμματος δεν καταλήγουν στις απόψεις τους βάσει ορθολογικών αρχών, αντίθετα από τους ομοϊδεάτες μας.

Στο ηθικό μέτωπο, λίγοι θα παραδεχτούμε ότι στον χώρο της δουλειάς έχουμε καταφύγει σε εξαπάτηση ή χειραγώγηση ή ότι η πρόοδός μας οφείλεται σε έξυπνους και στρατηγικούς ελιγμούς. Πιστεύουμε ότι καθετί που μας αφορά οφείλεται στο φυσικό ταλέντο και στη σκληρή δουλειά.

Ωστόσο, αυτό δεν μας εμποδίζει να αποδίδουμε στους άλλους κάθε είδους μακιαβελική τακτική. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να δικαιώνουμε όλες μας τις πράξεις ανεξάρτητα από τα αποτελέσματα.

Αισθανόμαστε μια ακαταμάχητη παρόρμηση να βλέπουμε τον εαυτό μας ως λογικό, αξιοπρεπή και ηθικό – ιδιότητες που χαίρουν μεγάλης εκτίμησης στην κουλτούρα μας.

Αν δείξετε κάτι διαφορετικό, κινδυνεύετε να δεχτείτε τρομερή αποδοκιμασία. Αν ίσχυαν όλα αυτά –αν οι άνθρωποι ήταν όντως λογικοί και ηθικά ανώτεροι–, ο κόσμος θα ήταν γεμάτος καλοσύνη και ειρήνη.

Επειδή όμως γνωρίζουμε την πραγματικότητα, είναι φανερό ότι πολλοί, ίσως και όλοι μας, απλά εξαπατούμε τον εαυτό μας. Ο ορθολογισμός και οι ηθικές ιδιότητες πρέπει να επιτευχθούν μέσω της ευαισθητοποίησης και της προσπάθειας. Δεν έρχονται φυσικά. Έρχονται μέσω μιας διαδικασίας ωρίμανσης.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο «Οι νόμοι της ανθρώπινης φύσης» του Robert Greene που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.