Πως λειτουργεί η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία στις διαταραχές πρόσληψης τροφής

Η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία έχει αποδειχθεί ερευνητικά ότι αποτελεί αποτελεσματικό μοντέλο θεραπείας για την ψυχογενή ανορεξία, την ψυχογενή βουλιμία και τη διαταραχή υπερφαγίας.

Πολλοί αναρωτώνται πως λειτουργεί η ψυχοθεραπεία στην πράξη. Πώς καταφέρνει κανείς για παράδειγμα να ξεπεράσει τα υπερφαγικά επεισόδια;

Σε αυτό το άρθρο θα παρουσιάσουμε τα στάδια καθώς και τον τρόπο που λειτουργεί η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία στις διαταραχές πρόσληψης τροφής.

Προτού όμως αναφερθούμε στη γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία των διαταραχών πρόσληψης τροφής θα ήταν χρήσιμο να δούμε συνοπτικά τι είναι οι διαταραχές πρόσληψης τροφής.

Τι είναι οι διαταραχές πρόσληψης τροφής;

Οι διαταραχές πρόσληψης τροφής (ΔΠΤ) χαρακτηρίζονται από την επίμονη διαταραγμένη συμπεριφορά διατροφής καθώς και άλλων σχετικών συμπεριφορών που οδηγούν σε λήψη τροφής η οποία παρεμβαίνει αρνητικά τόσο στην σωματική υγεία όσο και στην ψυχοκοινωνική λειτουργικότητα.

Οι διαταραχές πρόσληψης τροφής είναι ψυχικές παθήσεις και αφορούν σε σκέψεις, συμπεριφορές και συναισθήματα σε σχέση με το φαγητό και το σχήμα και το βάρος του σώματος.

Τέτοιες συμπεριφορές μπορεί να είναι το συχνό ζύγισμα, η υπερφαγία, το συχνό τσεκάρισμα σημείων του σώματος στον καθρέφτη και αλλού, η πρόκληση εμετού, η χρήση καθαρτικών και διουρητικών και η καταναγκαστική άσκηση. Ακόμη χρειάζεται να τονίσουμε πως οι διαταραχές πρόσληψης τροφής δεν είναι τάση ή πείσμα ούτε διατροφικό πρόβλημα.

Βασικό ψυχοπαθολογικό στοιχείο όλων των διαταραχών πρόσληψης τροφής είναι ο έλεγχος απέναντι στην προσλαμβανόμενη τροφή.

Οι ΔΠΤ μπορεί να επηρεάσουν άτομα όλων των ηλικιών, φύλων, εθνοτήτων. Εκείνοι που διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο είναι οι νεαροί ενήλικες και οι έφηβοι με τη νευρογενή ανορεξία να ξεκινά νωρίτερα από τη νευρογενή βουλιμία και τη διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας. Στους ενήλικες πληθυσμούς, επικρατέστερη είναι η διαταραχή υπερφαγίας, η οποία έχει και την πιο όψιμη έναρξη (αρχή της ενήλικης ζωής, 22- 25 ετών).

Ποιες είναι οι κύριες διαταραχές πρόσληψης τροφής;

Οι κύριες διαταραχές πρόσληψης τροφής σύμφωνα με το διαγνωστικό εγχειρίδιο ψυχικών διαταραχών DSM-5 είναι η ψυχογενής ανορεξία, η ψυχογενής βουλιμία και η διαταραχή υπερφαγίας.

Στη ψυχογενή ανορεξία κύρια χαρακτηριστικά των ασθενών είναι το ιδιαίτερα χαμηλό σωματικό βάρος, ο έντονος περιορισμός στην πρόσληψη τροφής, ενώ μπορεί να υπάρχουν και υπερφαγικά επεισόδια τα οποία στη συνέχεια ο ασθενής «αντιρροπίζει» με άσκηση, αυτοπροκαλούμενους εμέτους ή λήψη καθαρτικών.

Η ψυχογενής βουλιμία χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ελέγχου στην πρόσληψη τροφής, με συχνά υπερφαγικά επεισόδια, τα οποία ακολουθούνται από μεθόδους κάθαρσης (αυτοπροκαλούμενους εμέτους, λήψη καθαρτικών) ή από υπερβολική άσκηση και νηστεία, καθώς οι ασθενείς φοβούνται έντονα την αύξηση του σωματικού τους βάρους.

Στη διαταραχή επεισοδιακής υπερφαγίας έχουμε επανειλημμένα επεισόδια υπερκατανάλωσης φαγητού έως το σημείο της στομαχικής δυσφορίας, τα οποία δεν ακολουθούνται από κάποια μέθοδο κάθαρσης.

Τι είναι η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία των διαταραχών πρόσληψης τροφής;

Οι διαταραχές πρόσληψης τροφής κατά μία έννοια δεν είναι ασθένειες που πρέπει να θεραπευτούν. Είναι μια ιδιαίτερη παθολογική λύση που έχει «εφεύρει» ο εγκέφαλος και χρειάζεται να αντικατασταθεί από λειτουργικούς τρόπους σκέψης, συμπεριφοράς και ρύθμισης των συναισθημάτων.

Εκεί έγκειται ο ρόλος της ψυχοθεραπείας. Στην συνέχεια θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τα τρία στάδια της θεραπείας σύμφωνα με το γνωσιακό συμπεριφορικό μοντέλο του Fairburn  (2008).  

1ο Στάδιο θεραπείας

Στην πρώτη φάση της θεραπείας λαμβάνεται εκτενές ιστορικό των προβλημάτων και των συμπτωμάτων του ασθενούς ώστε να σχεδιαστεί κατάλληλα το εξατομικευμένο θεραπευτικό πλάνο. Στο στάδιο αυτό λαμβάνονται πληροφορίες για τη διαταραχή πρόσληψης τροφής, για άλλες δυσκολίες του ασθενούς και εξετάζεται πιθανή συννοσηρότητα με άλλη διαταραχή.

Στη συνέχεια γίνεται μια αρχική διατύπωση του προβλήματος, εξηγούμε στον ασθενή πως λειτουργεί το μοντέλο θεραπείας καθώς και την φύση της διαταραχής. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι όλα τα βήματα της θεραπείας γίνονται από κοινού. Θεραπευτής και θεραπευόμενος συνεργάζονται. Συνεπώς στα πρώτα στάδια δίνεται έμφαση στην δημιουργία καλής θεραπευτικής σχέσης ώστε ο θεραπευόμενος να αισθάνεται άνετα να μοιραστεί όλες του τις ανησυχίες.

Οι ασθενείς με διαταραχές πρόσληψης τροφής αισθάνονται συχνά ότι έρχονται σε σύγκρουση με τον εαυτό τους, όταν αποπειρώνται να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους. Συχνά το κίνητρο για θεραπεία είναι μειωμένο καθώς πολλά από τα συμπτώματα των διαταραχών πρόσληψης τροφής συμφωνούν με τις πεποιθήσεις των ασθενών (π.χ είναι συχνό φαινόμενο στα αρχικά στάδια της ανορεξίας, γυναίκες ασθενείς να νιώθουν περήφανες και δυνατές επειδή έχασαν κιλά και συχνά κερδίζαν τον έπαινο των ανθρώπων γύρω τους).

Σε αυτή την περίπτωση χρειάζεται να διερευνήσουμε το επίπεδο του κινήτρου για αλλαγή και σε περίπτωση που αυτό είναι περιορισμένο αφιερώνονται κάποιες συνεδρίες στην κινητοποίηση του ασθενούς. Η αλλαγή μιας διαταραχής πρόσληψης τροφής είναι ιδιαίτερα δύσκολη και στη μάχη αυτή χρειαζόμαστε εφόδια για τις δύσκολές στιγμές.

Tο επόμενο βήμα είναι η αυτοπαρατήρηση. Οι καταγραφές πρόσληψης τροφής, των σκέψεων και των συναισθημάτων που τη συνοδεύουν βοηθάνε τους θεραπευόμενους να έρθουν σε επαφή με το πρόβλημα που έχουν με την τροφή και να το παρατηρήσουν από απόσταση ώστε να αντιληφθούν ότι έχουν έλεγχο πάνω του και μπορούν να το αλλάξουν.

Ακόμη εδραιώνεται η ζύγιση εντός των συνεδριών. Με το ζύγισμα εντός των συνεδριών διασφαλίζεται αφενός η σωματική υγεία των θεραπευόμενων και αφετέρου ελέγχεται η πεποίθηση ότι το βάρος δεν θα αυξηθεί ανεξέλεγκτα αν τρώνε φυσιολογικά.  Πολλοί ασθενείς είναι διχασμένοι μεταξύ ακραίας αποφυγής του ζυγίσματος και υπερβολικού ελέγχου του βάρους, πολλές φορές την μέρα. Αυτές οι συμπεριφορές διαιωνίζουν την διαταραχή και για αυτό το λόγο εφαρμόζεται το ζύγισμα εντός των συνεδριών. Παράλληλα γίνεται ψυχοεκπαίδευση για το σωματικό βάρος και τον μεταβολισμό.

Ένας ακόμη βασικός στόχος αυτού του σταδίου είναι η αποκατάσταση των διατροφικών συνηθειών. Θέλουμε δηλαδή οι θεραπευόμενοι να ξεκινήσουν να ακολουθούν ένα δομημένο πρόγραμμα διατροφής με 3 κυρίως γεύματα και 2-3 ενδιάμεσα γεύματα ημερησίως ανεξάρτητα με την πείνα που νιώθουν. Τα σήματα πείνας και κορεσμού των ασθενών με διαταραχή πρόσληψης τροφής έχουν διαταραχθεί σημαντικά. Συνεπώς το δομημένο πρόγραμμα διατροφής θα βοηθήσει τους θεραπευόμενους να αποκτήσουν φυσιολογικό έλεγχο στην όρεξη τους. Φυσικά η διατροφική αποκατάσταση είναι μια απαιτητική και αγχωτική διαδικασία για τους ασθενείς. Για αυτό γίνονται μικρά βήματα κατόπιν συνεργασίας θεραπευτή και θεραπευόμενου.

2ο Στάδιο Θεραπείας

Στο στάδιο αυτό αξιοποιούνται γνωσιακές και συμπεριφορικές τεχνικές προκειμένου να αναδομηθούν οι πεποιθήσεις γύρω από το σχήμα και το βάρος του σώματος. Επίσης αναζητούνται οι συνέπειες που έχουν στην ζωή του θεραπευόμενου ο υπερβολικός έλεγχος της διατροφής.

Αναλύεται ακόμη πως η μείωση στην πρόσληψη τροφής, ο υποσιτισμός, οι διαιτητικοί περιορισμοί (άκαμπτοι κανόνες για το πόσο καθώς και για το τι πρέπει και τι δεν πρέπει να τρώω) και διάφορα γεγονότα και συναισθηματικές αλλαγές διατηρούν τα συμπτώματα της διαταραχής. Θέλουμε οι ασθενείς να αποκτήσουν σταδιακά έλεγχο πάνω στην «φωνή» της διαταραχής και να αναγνωρίζουν πότε αυτή είναι πιο έντονη καθώς και τι την πυροδότησε.

Όσον αφορά την υπέρμετρη αξιολόγηση του σχήματος και του βάρους του σώματος αξιοποιούνται τεχνικές ώστε να περιοριστεί το συχνό τσεκάρισμα σημείων του σώματος και συγκρίσεις με σώματα άλλων ανθρώπων. Από την άλλη, όσοι θεραπευόμενοι αποφεύγουν να βλέπουν το σώμα τους στον καθρέφτη, εξασκούνται σε τεχνικές έκθεσης. Στόχος μας είναι να μειωθεί η δυσαρέσκεια τους με την εμφάνισή τους και σταδιακά να αποδεχτούν το σώμα τους.  

Ακόμη οι θεραπευόμενοι εξασκούνται σε δεξιότητες βίωσης και ρύθμισης των συναισθημάτων τους, ώστε να μην καταλήγουν σε στέρηση του φαγητού ή υπερβολική κατανάλωσή του όταν συμβεί κάτι που θα τους απορρυθμίσει. Επίσης, εξασκούνται στο να αντιστέκονται στην παρόρμηση του υπερφαγικού και στην υιοθέτηση εναλλακτικών συμπεριφορών.

Επίσης εξετάζονται και άλλα θέματα που μπορεί να εμποδίζουν τον ασθενή να βγει από τον φαύλο κύκλο της διαταραχής όπως είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση, οι διαπροσωπικές δυσκολίες, η τελειοθηρία και άλλα.

3ο Στάδιο Θεραπείας

Στο τελευταίο στάδιο της θεραπείας επιδιώκουμε ο θεραπευόμενος να διατηρήσει το θετικό αποτέλεσμα που έχει επιτύχει. Ακόμη καταστρώνεται από κοινού ένα ρεαλιστικό σχέδιο για το μέλλον και την αντιμετώπιση των υποτροπών.

Κλείνοντας αναφέρουμε ότι η θεραπεία των διαταραχών πρόσληψης τροφής είναι πολύ απαιτητική. Ένα σημαντικό ποσοστό των θεραπευόμενων θα εγκαταλείψει την προσπάθεια πριν την ολοκλήρωσή της.

Σε όσες όμως περιπτώσεις η θεραπεία ολοκληρωθεί, ο  θεραπευόμενος που θα βγει από το θεραπευτικό δωμάτιο θα γνωρίζει πως να τιμά την πείνα του, θα τρέφεται φυσιολογικά χωρίς φόβο και ενοχές, θα έχει αποδεχτεί την εικόνα του σώματός του ενώ παράλληλα θα ζει με πληρότητα  και σύμφωνα με τις επιθυμίες του.

Βιβλιογραφία:

Γονιδάκης, Φ., & Χαρίλα, Ν. (2011). Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής. Γνωσιακή - Συμπεριφοριστική προσέγγιση. Εκδόσεις Πεδίο.

Γονιδάκης, Φ., & Βάρσου, Ε. (2014). Μιλώντας για τις Διαταραχές Πρόσληψης Τροφής. Εκδόσεις Βήτα.  

Σαπουνά, Μ. Ε. Α. (2023). Εμπόδια στην εφαρμογή της τηλεψυχιατρικής για τη θεραπεία ασθενών με διαταραχές πρόσληψης τροφής: συστηματική ανασκόπηση (Master's thesis).

Χαρίλα, Ν., & Ψυχοθεραπεύτρια, Κ. Ψ. P. (2006). Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Προσέγγιση στις Διαταραχές Διατροφής.

Fairburn, C. G. (2008). Cognitive behavior therapy and eating disorders. Guilford Press.

Waller, G., et al. (2007).  Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία των Διαταραχών Πρόσληψης Τροφής: ένας πλήρης οδηγός θεραπείας. Eκδόσεις University Studio Press A.E