Τα 4 υπαρξιακά διλήμματα του ανθρώπου

Τα 4 υπαρξιακά διλήμματα του ανθρώπου συνθέτουν μια θεωρία που ανήκει στον τομέα της υπαρξιακής ψυχολογίας και διατυπώθηκε από τον πρωτοπόρο αυτής, Irvin Yalom.

Η υπαρξιακή ψυχολογία ως ένα μείγμα ψυχολογίας και φιλοσοφίας εξετάζει τους ανθρώπους υπό το πρίσμα της εξέλιξης αλλά και της αλλαγής.

Οι άνθρωποι έρχονται καθημερινά αντιμέτωποι με πολλά διλήμματα που όμως ως κύριο πυρήνα τους έχουν το θάνατο, την ελευθερία, την απομόνωση καθώς και την έλλειψη νοήματος για ζωή σύμφωνα με τον Yalom.

Αυτά τα υπαρξιακά διλήμματα είναι πανανθρώπινα και ουσιαστικά βοηθούν τα άτομα να ενεργούν και να αναπτύσσονται.

Ανάλυση των 4 υπαρξιακών διλημμάτων

Παρακάτω δίδεται η ανάλυση ξεχωριστά του κάθε διλήμματος, σύμφωνα με τη σχετική διατύπωση από τον Yalom.

Θάνατος

Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο ή βασικά ο μόνος ζωντανός οργανισμός, ο οποίος γνωρίζει ότι κάποια μέρα θα πεθάνει. Για τον Yalom η ιδέα ότι ένας άνθρωπος από μικρή ηλικία γνωρίζει ότι θα πεθάνει μπορεί να επιφέρει φόβο, ανησυχία και άγχος. Αυτά τα συναισθήματα μπορούν να μετουσιωθούν σε διάφορες φοβίες όπως ο φόβος για τα αεροπλάνα ή τα ύψη καθώς και να κάνουν έναν άνθρωπο να είναι περισσότερο απομονωμένος.

Ωστόσο η έννοια του θανάτου μπορεί να δώσει κίνητρο στο άτομο ώστε να ζήσει τη ζωή του στο έπακρο και να την απολαύσει. Με άλλα λόγια η έννοια του θανάτου μπορεί να βοηθήσει το άτομο να καταλάβει ότι η ζωή και ο χρόνος έχουν ένα όριο, οπότε θα πρέπει να δίνει την ενέργειά του σε πράγματα που του προσφέρουν.    

Τα περισσότερα άτομα τείνουν να χρησιμοποιούν δύο ψυχολογικές άμυνες απέναντι στην ανησυχία του θανάτου.

Στην πρώτη άμυνα το άτομο πιστεύει ότι είναι ξεχωριστό και δε θα έρθει ο θάνατος γρήγορα ή και καθόλου σε αυτό. Άτομα που σκέφτονται με τέτοιο τρόπο μπορεί να πάσχουν από ναρκισσιστική διαταραχή ή σχιζότυπη διαταραχή.

Η δεύτερη άμυνα αφορά την πεποίθηση του ατόμου ότι είναι αυτός που θα σώσει άλλα άτομα ή θα κάνει τον πόνο και την αγωνία τους δικό του πρόβλημα. Με αυτόν τον τρόπο τα άτομα αυτά καταφέρνουν να μειώνουν το άγχος του θανάτου. Τα άτομα που σκέφτονται με αυτόν τον τρόπο πιθανόν να είναι άτομα με παθητικές προσωπικότητες, με μαζοχιστική διαταραχή (δεν έχει κάποια σχέση με τον σεξουαλικού τύπου μαζοχισμό εδώ) καθώς και άτομα που είναι εξαρτώμενα από άλλα άτομα.

Ελευθερία

Η έννοια της ελευθερίας για τον Yalom συνδέεται με έννοια της ευθύνης καθώς και της θέλησης. Ειδικότερα οι άνθρωποι σε διάφορες ιστορικές περιόδους μάχονταν για την ελευθερία τους. Πάντα διεκδικούσαν κάτι παραπάνω ως ελευθερία. Φτάνοντας λοιπόν στη σημερινή εποχή οι άνθρωποι έχουν πολλές ελευθερίες αλλά αυτό πολλές φορές τους φέρνει αντιμέτωπους με διλήμματα ως προς τι να διαλέξουν, τι να πράξουν και ποιες θα είναι οι συνέπειες από αυτήν την απόφαση. Όμως αυτή είναι πραγματικά η έννοια της ελευθερίας. Το να έχει δηλαδή το άτομο επιλογές ως προς τις πράξεις του και να μπορεί να διαμορφώσει τη δική του ζωή.

Βεβαίως αυτή η πληθώρα επιλογών δρα αρνητικά για τα άτομα προκαλώντας ανησυχίες και φόβους πέρα από τα διλλήματα.

Ένας βασικός φόβος είναι η έννοια της ευθύνης που ενέχει μια απόφαση.

Πολλές φορές τα άτομα λοιπόν στρέφονται σε άλλα άτομα για συμβουλή ή καθοδήγηση. Όμως μπορεί και να παραχωρήσουν ελευθερίες σε άτομα ή ομάδες προκειμένου να μην έχουν αυτά την ευθύνη των πράξεων τους, όπως θεωρούν. Πέρα όμως από το να μεταθέτουν την ευθύνη σε άλλα άτομα οι άνθρωποι μπορεί να αποφεύγουν να λαμβάνουν ευθύνες στο όνομα της ελευθερίας, γεγονός που ονομάζεται ασυδοσία.

Παράλληλα τα άτομα που λυγίζουν κάτω από τις ευθύνες τους μπορεί να καταφύγουν στην χρήση ναρκωτικών ουσιών, αλκοόλ, να βρίσκουν άτομα που να τους ασκούν εξουσία, από τις σχέσεις μέχρι την δουλειά τους, ενώ μπορεί να αναπτύξουν μέχρι και κατάθλιψη ή διάφορες ιδεοψυχαναγκαστικές διαταραχές.

Απομόνωση

Η απομόνωση ως ανησυχία ανήκει στο υποσυνείδητο επίπεδο. Συνήθως αυτή η ανησυχία προκύπτει όταν το άτομο έχει αποδεχθεί πλέον την έννοια του θανάτου αλλά και την έννοια της ελευθερίας.

Σύμφωνα με τον Yalom υπάρχουν τρία είδη απομόνωσης.

Το πρώτο είναι η διαπροσωπική απομόνωση η οποία αποτελεί την απομόνωση του ατόμου από άλλους ανθρώπους και συνδέεται με τη μοναξιά.

Το δεύτερο είναι η απομόνωση από τον εαυτό, η οποία προκύπτει όταν το άτομο αποξενώνεται από κομμάτια του εαυτού και της προσωπικότητάς του.

Το τρίτο είναι η υπαρξιακή απομόνωση στην οποία δημιουργείται ένα κενό μεταξύ του ατόμου και οποιουδήποτε ζωντανού οργανισμού.

Οι τρόποι αντιμετώπισης του κάθε τύπου απομόνωσης από το άτομο είναι διαφορετικοί. Μερικές φορές τα άτομα προσπαθούν να γίνουν ένα με άλλα άτομα ή ιδέες προκειμένου να μειώσουν τον αντίκτυπο της υπαρξιακής απομόνωσης. Επιπρόσθετα, τα άτομα, όταν προσπαθούν να γίνουν οι απόλυτοι οσιομάρτυρες ή σωτήρες των άλλων τότε προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την αγωνία για το θάνατο, το δικό τους θάνατο, με το να προσφέρουν σε κάτι μεγαλύτερο από αυτούς, αλλά έχει ως αποτέλεσμα να απομονώνονται από τον εαυτό τους. Ωστόσο άλλα άτομα επιλέγουν να γίνουν πολύ ανεξάρτητα ώστε να μη νιώσουν ποτέ απορριπτέα, άρα να μη βιώσουν την έννοια της διαπροσωπικής απομόνωσης.

Το θέμα, όμως, είναι το άτομο να αποδεχθεί την ανησυχία που βιώνει ως προς το θέμα των σχέσεων με τους άλλους αλλά και να γνωρίζει ότι μπορεί οποιαδήποτε στιγμή να φύγουν άτομα από τη ζωή του. Αυτό φαντάζει και είναι τρομακτικό για τον καθένα με όποιο τρόπο και να το καταπολεμά. Βεβαίως δε θα πρέπει να εμποδίζει το άτομο από το να συνάπτει σχέσεις με τους άλλους και να τους αγαπάει αυθεντικά και δοτικά. Αυτός είναι ουσιαστικά και ο τρόπος που προτείνει ο Yalom, η αυθεντική προσφορά αγάπης στα άτομα που επιθυμεί ο καθένας να αγαπήσει.

Όσον αφορά στην απομόνωση από τον εαυτό, το άτομο πρέπει να παίρνει χρόνο και να μαθαίνει τον ίδιο του τον εαυτό. Να αποδεχθεί όλα του τα κομμάτια, να μην τα κρίνει και να τα γνωρίσει. Γιατί μόνο όταν ένα άτομο γνωρίζει τον δικό του εαυτό σε κάποιο βαθμό, μπορεί να προχωρήσει με όσο το δυνατόν περισσότερο υγιής τρόπους. 

Το νόημα της ζωής

Η τέταρτή ανησυχία του ανθρώπου σύμφωνα με τον Yalom είναι να μην έχει νόημα η ζωή του.

Τα άτομα είναι πλάσματα που αναζητούν νόημα σε έναν κόσμο δίχως πανανθρώπινο νόημα, υποστηρίζει ο Yalom αλλά και διάφοροι φιλόσοφοι.

Με αυτόν τον τρόπο λοιπόν οι άνθρωποι αναζητούν νόημα σε έννοιες όπως οι θρησκείες, οι ομάδες, τα έθνη. Μέσα από αυτά ο άνθρωπος προσπαθεί να βρει ένα σκοπό να υπηρετήσει προκειμένου να νιώσει σημαντικός αλλά και ασφαλής. Βεβαίως οι τρεις κύριοι τομείς στους οποίους το άτομο προσπαθεί να βρει νόημα είναι o ηδονισμός, ο αλτρουισμός και η δημιουργικότητα. Ειδικότερα όσον αφορά τον ηδονισμό, το άτομο προσπαθεί να βρει νόημα μέσω των απολαύσεων και των θετικών εμπειριών αποφεύγοντας τον πόνο.

Ο αλτρουισμός δίνει νόημα στη ζωή του ατόμου μέσω της αφοσίωσης σε ένα σκοπό. Τέλος η δημιουργικότητα βοηθάει το άτομο να εκφράσει τον εσωτερικό του κόσμο μέσω της δημιουργίας και της τέχνης.

Πολύ θεωρητικοί βρίσκουν ασύμφωνη την ταυτόχρονη αναζήτηση ηδονής και νοήματος. Ωστόσο αν το άτομο δε στοχεύσει απευθείας στην απόλαυση και στη χαρά, τότε μπορεί εμμέσως και μετά από κόπο να απολαύσει τη ζωή και τα αγαθά της.

Σύμφωνα με τον Yalom, το άτομο πάντα προσπαθεί να βρει νόημα στη ζωή.

Για αυτόν το λόγο βρίσκει διάφορους στόχους και τους κυνηγάει. Ωστόσο για να βρει νόημα πραγματικά θα πρέπει να αφαιρέσει τα εμπόδια που το εμποδίζουν να απολαύσει τη ζωή. Μόνο τότε θα αποκτήσει πραγματική ευτυχία και νόημα. 

 

Βιβλιογραφία

Albinsson, L., & Strang, P. (2003). Existential concerns of families of late-stage dementia patients: Questions of freedom, choices, isolation, death, and meaning. Journal of Palliative Medicine, 6(2), 225–235. doi.org/10.1089/109662103764978470

Breitbart, W. (2017). Existential isolation. Palliative & Supportive Care, 15(4), 403-404. doi:10.1017/S1478951517000621

Frediani, G., Krieckemans, L., Seijnaeve, A., & Vanhooren, S. (2022). Engaging with the client’s existential concerns: The impact on therapists and counselors. Person-Centered & Experiential Psychotherapies, 22(3), 283–302. doi.org/10.1080/14779757.2022.2133000

Kretschmer, M., & Storm, L. (2018). The relationships of the five existential concerns with depression and existential thinking. Int J Existent Psychol Psychother, 7, 20.

Martz, E. (2002). International Journal for the Advancement of Counselling, 24(1), 31–42. doi.org/10.1023/a:1015097506864

Pyszczynski, T., Greenberg, J., Koole, S. L., & Solomon, S. (2004). Experimental existential psychology. Handbook of experimental existential psychology, 3-9.

Shahar, G. (2022). Yalom, Strenger, and the psychodynamics of Inner freedom: A contribution to existential psychoanalysis. Psychoanalytic Psychology, 39(1), 5–11. doi.org/10.1037/pap0000395