Όταν Ο Ιστός Γίνεται Πλέγμα: Η Ψυχοκοινωνική προσέγγιση για την εξάρτηση από το διαδίκτυο

Η ραγδαία ανάπτυξη των Νέων Τεχνολογιών τις τελευταίες δεκαετίες όχι μόνο άλλαξε τον τρόπο συσχέτισης των κοινωνιών, αλλά αποτέλεσε τη βάση για τη δημιουργία σημαντικών κοινωνικοοικονομικών εξελίξεων.

Οι πολλαπλές και διαφορετικές πρωτοποριακές εφαρμογές τους κατάφεραν να διαμορφώσουν και να καθορίσουν τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. 

Με την πάροδο των χρόνων και καθώς οι εφαρμογές των επιστημών της Τεχνολογίας εξελίσσονταν, επέφεραν και την εξέλιξη στις πατροπαράδοτες μορφές επικοινωνίας (από τα σήματα καπνού και τις καμπάνες των εκκλησιών στα τηλεγραφήματα και τα τηλέφωνα) και στους τρόπους συνεύρεσης (ηλεκτρονική αλληλογραφία, sms, ιστότοπους πληροφοριών και κοινωνικής δικτύωσης), οι οποίοι μαγεύουν με τις εντυπωσιακές και καινοτόμες τεχνικές αλληλεπίδρασης που χρησιμοποιούν. 

Η δυναμική εισαγωγή του Ηλεκτρονικού Υπολογιστή στην ευρύτερη κοινωνία, πολύ σύντομα καταφέρνει από αυτοσκοπός και γίνεται το νέο διασυνδετικό στοιχείο μεταξύ των ανθρώπων, δίνοντας έτσι ένα νέο νόημα στη χρησιμότητά του (Riva& Galimberti,2001).

Το διαδίκτυο, ο συνδετικός «κώδικας» επικοινωνίας, εκτοξεύει την ωφελιμότητά του με την σχετικά εύκολή και οικονομική χρήση του, την προσβασιμότητα του (24/7), την ανωνυμία του, την επικοινωνία, την ενημέρωση και προπάντων την ψυχαγωγία του. Άρα, υπάρχουν «καλά νέα» για το Διαδίκτυο.

Πώς φτάσαμε να μιλάμε για την υπερβολική, στα όρια της παθολογίας, χρήση του;

Όταν η σχέση μεταξύ ανθρώπου-Η/Υ αποκτά εξαρτητικό χαρακτήρα και η πραγματική ζωή «μπερδεύεται» στα δίχτυα της εικονικής, τότε ο Μεγάλος Παγκόσμιος Ιστός μετατρέπεται σε πλέγμα.

Εξάρτηση από το Διαδίκτυο: μελέτες, συγγράμματα, ορισμοί, τεστ, κλίμακες, ένας ορυμαγδός παραθέσεων (και αντιθέσεων) συγκλίνουν περισσότερο στην έλλειψη μιας σαφούς εικόνας παρά στην αποσαφήνιση της.

To χρονικό της Διαταραχής του Εθισμού

O όρος «Διαταραχή Εθισμού στο Διαδίκτυο» (Internet Addiction Disorder) αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Αμερικανό ψυχίατρο, Ivan Goldberg, το 1995 ο οποίος με ένα απλό δημοσίευμα άνοιξε χωρίς και ο ίδιος να το γνωρίζει το παρομοιώδες κουτί της Πανδώρας. Η καινοτόμα ερευνητική προσπάθεια της Kimberley Young, όμως, (και πάλι στις Η.Π.Α) ήταν αυτή που ανέδειξε «επίσημα» την εξάρτηση από το Διαδίκτυο (Internet Addiction) καθώς κατάταξε την εξάρτηση μέσα από μια δέσμη κριτηρίων του Διαγνωστικού και Στατιστικού Εγχειριδίου Ψυχικών Διαταραχών (DSM-IV) της Αμερικανικής Ένωσης Ψυχολόγων (APA).

Ουσιαστικά η Young επέλεξε οκτώ από τα δέκα κριτήρια της παθολογικής χαρτοπαιξίας (obsessive gambling), αξιολογώντας τα ως τα πιο κατάλληλα για την περιγραφή της παθολογικής χρήσης του Διαδικτύου. Επομένως, όταν η σκέψη του ατόμου κατακλύζεται από το διαδίκτυο, όταν αισθάνεται την ανάγκη να το χρησιμοποιεί όλο και περισσότερο χρόνο, προκειμένου να νιώσει ικανοποίηση, όταν παραμένει στο διαδίκτυο περισσότερο από την αρχική του πρόθεση όταν το άτομο αυτό αισθάνεται ανήσυχο ή ευερέθιστο όταν δεν ασχολείται με το διαδίκτυο ή προσπαθεί να το περιορίσει/διακόψει.

Όταν λέει ψέματα, για να καλύψει την εξάρτησή του, όταν χάνει σημαντικές σχέσεις (οικογενειακές, φιλικές, εκπαιδευτικές/εργασιακές) λόγω της υπερβολικής χρήσης του, όταν κάνει επαναλαμβανόμενες ανεπιτυχείς προσπάθειες να ελέγξει τη χρήση του και τέλος όταν χρησιμοποιεί το διαδίκτυο ως μέσον διαφυγής από τα προβλήματα ή τα αρνητικά συναισθήματα, εάν κάποιος έχει πέντε από τα οκτώ αυτά κριτήρια, τότε σύμφωνα με την Young (1995) έχουμε «διάγνωση» για την εξάρτηση από το διαδίκτυο. 

Το ενδιαφέρον τώρα, με αυτή την ιστορία είναι ότι όλα τα παραπάνω τοποθετούνται χρονολογικά πριν 23 χρόνια! Η πιο πρόσφατη αναφορά για την Παθολογική Εξάρτηση του Διαδικτύου μας έρχεται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ)  ο οποίος (συ)σκέπτεται να συμπεριλάβει ως ασθένεια τον εθισμό στα video games (gaming disorder), σύμφωνα με την 11η  αναθεώρηση της Διεθνούς Ταξινόμησης των Ασθενειών (ICD-11) η οποία προγραμματίζεται να παρουσιαστεί στα κράτη μέλη του ΠΟΥ στην ετήσια Παγκόσμια Συνέλευση για την Υγεία που θα γίνει τον Μάιο του 2019 ώστε να υιοθετηθεί τον Ιανουάριο του 2022

Την ίδια στιγμή, επιβεβαιώνοντας την σύγχυση μεταξύ των μελών της επιστημονικής κοινότητας, η Αμερικανική Ψυχιατρική Οργάνωση ανακοινώνει ότι δεν υπάρχουν αρκετές έρευνες που αποδεικνύουν ότι ο εθισμός στα video games πρέπει να κατηγοριοποιηθεί ως ασθένεια. 

Η μέχρι τώρα βιβλιογραφία (διεθνής και ελληνική) φαίνεται να δίνει περισσότερο βάρος κυρίως στην μέτρηση της ίδιας της εξάρτησης, «διακύβευμα για μια πιθανή υπερδιάγνωση, δημιουργία βιολογικών χαρακτηριστικών και εν δυνάμει χώρων για φαρμακευτικές «πανάκειες» (Μάτσα, 2009).

Ως συνέπεια δεν πρόκειται να αναλύσω καθόλου το βαθμό εξάρτησής των χρηστών, καθώς σε καμία περίπτωση δε θέλω να συμβάλω στην ιατρικοποίηση της νέας αυτής μορφής εξάρτησης.

Μπορώ, όμως, να καταθέσω μερικά πρώιμα συμπεράσματα, κάποιους προσωπικούς στοχασμούς οι οποίοι ξεκίνησαν να με προβληματίζουν πριν μερικά χρόνια για την νέα αυτή μορφή εξάρτησης και που τώρα ώριμοι αρκετά (μου) επιτρέπεται να κοινολογηθούν.

Παρορμητικές διαταραχές & εξάρτηση στο διαδίκτυο

Η εξάρτηση από το διαδίκτυο ανήκει στο φάσμα των παρορμητικών διαταραχών, όπου ανήκουν «οι συνήθεις ύποπτοι»: ναρκωτικά, αλκοόλ, τζόγος και δανειζόμενη την ορολογία των ψυχοτρόπων εξαρτήσεων, πράγματι μπορούμε να μιλάμε για εθισμό καθώς ένα άτομο φτάνει σε σημείο να αγνοεί τις βασικές του ανάγκες.

Μπορεί να βιώσει στερητικό σύνδρομο όταν κυριεύεται από έντονα και αρνητικά συναισθήματα (θυμό, ένταση, κατάθλιψη) κυρίως καθώς αυξάνεται το επίπεδο της ανοχής και κλιμακώνεται η ανάγκη του ατόμου να είναι όλο και περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο ή/και να αναζητά να αποκτά όλο και πιο εξελιγμένο εξοπλισμό (HW) και λογισμικό (SW) για την τελειοποίηση της απόδοσής του όταν βρίσκεται στο Διαδίκτυο. Για να μην παραλείψω τα συμπεριφορικά «παρελκόμενα» που σχετίζονται με τα ψέματα σχετικά με το χρόνο παραμονής, τη χαμηλή απόδοση (λειτουργική και συναισθηματική), την κοινωνική απομόνωση κ.α 

Επομένως, η εξάρτηση από το διαδίκτυο, αφορά την υπερβολική χρήση του Η/Υπολογιστή (ή/και του κινητού ή/και της ταμπλέτας) με αποτέλεσμα την σημαντική έκπτωση/ απόσυρση στην κοινωνική, συναισθηματική και λειτουργική ζωή ενός ατόμου. 

Επίσης, πολλοί επιστημονικοί κλάδοι θέλουν σχετικά γρήγορα να την κατατάξουν στο φάσμα των ψυχιατρικών διαταραχών, καθώς συνηγορούν τα υψηλά ποσοστά συννοσηρότητας (κατάθλιψη, άγχος, ΔΕΠ-Υ, Ι.Δ.Ψ, διαταραχές αυτιστικού φάσματος κ.α) και που οφείλω να επιβεβαιώσω την (συν)ύπαρξής τους.

Η εξάρτηση από το Διαδίκτυο δεν φαίνεται να ορίζεται με την «κλασική» έννοια της ψυχιατρικής διαταραχής. Ίσως να αποτελεί σύμπτωμα κάποιας άλλης υπάρχουσας διαταραχής ίσως να είναι άλλη μια προσπάθεια αυτοθεραπείας του ατόμου, ίσως να αποτελεί μια εκλογικευμένη προσπάθεια αποφυγής  αγχογόνων διαπροσωπικών σχέσεων.

Συμπτώματα του Εθισμού στο Διαδίκτυο

Εάν προηγουμένως προανέφερα τα συμπτώματα – κριτήρια της Young, παρακάτω παρουσιάζω, εκείνα που διαπιστώθηκαν έπειτα από το πάντρεμα της πολυετούς εμπειρίας μου ως σύμβουλος ψυχικής υγείας, της ανάγνωσης πολλών επιστημονικών συγγραμμάτων και του ακαδημαϊκού μου υπόβαθρου. 

• Αναβλητικότητα - Παρελκυστικότητα (Procrastination).  Η συνειδητή αναβολή οποιασδήποτε ευθύνης (συναισθηματικής, ακαδημαϊκής, εργασιακής)

• Αλλαγή του βιολογικού ρολογιού. Συνήθως κοιμούνται όλη την ημέρα και ξενυχτάνε όλο το βράδυ μπροστά σε μια οθόνη. (αποτελεί και το πρώτο ανησυχητικό σημάδι που αντιλαμβάνεται κυρίως το οικογενειακό περιβάλλον), 

• Αλλαγή διατροφικών συνηθειών. Τo πρόχειρο φαγητό (ενεργειακά ποτέ, πατατάκια, πίτσα κα) σταδιακά υπερτερεί μιας άλλοτε ισορροπημένης διατροφικής συνθήκης.

• Συσσώρευση αντικειμένων (hoarding :obsessive keeping). Η ανησυχητική συγκέντρωση (στοίβαξη) άχρηστων αντικειμένων (συνήθως οι συσκευασίες των προαναφερθέντων διατροφών, ρούχων κ.α)

• Παραμέληση υγιεινής. Αναβολή (procrastination) προσωπικής ή χωροταξικής περιποίησης 

• Εκνευρισμός –Ευερεθιστότητα –Επιθετικότητα. Αποτέλεσμα μιας μη εντοπισμένης καταθλιπτικής διάθεσης

Αυτά είναι μερικά ενδεικτικά, σημαντικά άλλα κριτήρια των ατόμων με πιθανή εξάρτηση από το Διαδίκτυο. Οι πολλές ώρες ενασχόλησης με τον Η/Υ (ή/και κινητό, ταμπλέτα κ.α), το πλέον πιο αναγνωρίσιμο «σύμπτωμα»,  προκύπτει εν τέλει ως μη αντιπροσωπευτική ένδειξη καθώς θα μπορούσε να μας «κατατάξει» εν δυνάμει τους περισσότερους εξαρτημένους από το Διαδίκτυο, δεδομένων των τωρινών κοινωνικών συνηθειών. 

Ίσως ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, το οποίο, ωστόσο, δεν επιβεβαιώνεται ακόμα από τη βιβλιογραφία, αλλά παρατηρείται έντονα από την εμπειρία, ώστε να μπορεί να κατατεθεί σε αυτή τη δημοσίευση, αφορά ένα αλλά πολύ έντονο χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος του ατόμου με εξάρτηση από το διαδίκτυο και αφορά  το ελεγκτικό –κατευθυντικό του τρόπο. 

Δεδομένου ότι η εξάρτηση δεν εμφανίζεται ξαφνικά από μόνη της στη ζωή ενός ατόμου, αλλά αποτελεί το σύμπτωμα μιας ψυχοκοινωνικής παθολογίας, τότε ο ρόλος του οικογενειακού (κυρίως) περιβάλλοντος είναι καθοριστικός στην ανάπτυξη του εθισμού στο Διαδίκτυο.

Ο παρεμβατικός γονέας φαίνεται, να λειτουργεί στη θέση του παιδιού αντί του παιδιού και συχνά το πράττει είτε χωρίς να το συνειδητοποιεί είτε μετουσιώνοντας τον έλεγχο σε «φροντίδα».

Η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία ως απάντηση στον Εθισμό

Η θεραπεία της εξάρτησης από το Διαδίκτυο, με την έννοια της φροντίδας και όχι της αποστειρωμένης ιατρικής ορολογίας της ίασης, βασίζεται κυρίως στις τεχνικές της Γνωσιακής Συμπεριφορικής Θεραπείας (Cognitive Behavioral Τherapy- CBΤ): δηλαδή την αναγνώριση – έκφραση – διαχείριση εκείνων των δυσλειτουργικών σκέψεων, συμπεριφορών και συναισθημάτων που πιθανά «πυροδοτούν» την ενασχόλησή με το διαδίκτυο.

Η διακοπή ή/και ο περιορισμός των ωρών απασχόλησης δεν δύναται αποτελεσματικότητας. Άλλωστε ο Η/Υ και το διαδίκτυο κολακεύουν ως αλφαβητάρια του μέλλοντος. Συνιστάται η αποχή της εφαρμογής (MMORPG, browser games, social media κλπ) εξάρτησης και η επανεκπαίδευση στην ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων. Ζωτικής σημασίας, επίσης, κρίνεται και η επαναπροσέγγιση με το ακαδημαϊκό ή/και εργασιακό περιβάλλον. 

Η δημοσίευση αυτή δεν έχει το σκοπό ενός επιστημονικού συγγράμματος. Δε φιλοδοξεί να ανακαλύψει την καθοριστική εκείνη ορολογία –πεφώτιση σχετικά με την εξάρτηση από το διαδίκτυο, ούτε να καταγράψει άλλο ένα στατιστικό αποτέλεσμα.

Η συγκεκριμένη κοινολόγηση αποπειράται  να αποτυπώσει τη νέα μορφή εξάρτησης ως μια άλλη προσπάθεια συν-ορισμού για το τι πραγματικά σημαίνει (και εάν ισχύει) η εξάρτησή  από τον Παγκόσμιο Ιστό.

Θα ήταν αδόκιμο να δαιμονοποιήσουμε το μέσο (Η/Υ – Διαδίκτυο) ή να ανακαλύψουμε μια νέα μορφή «ιντερνετικής» συμπεριφοράς (Μάτσα, 2009), μπορεί απλά οι «κλασικές» μορφές εξάρτησης να «μετατέθηκαν» σε ένα νέο περιβάλλον, το οποίο μένει να εξερευνήσουμε.